فرهنگی نمونه و ناب (1)

حسین مسرّت

فرهنگ گلشن : اصغر گلشن تفتی ، به کوشش و مقدّمۀ کاظم دهقانیان نصرآبادی ، یزد : شاهنده، ویرایش پنجم [چاپ یکم]، 1402 ، وزیری ، 456 ص، مصوّر (بخش رنگی).

از میان صدها فرهنگ لغت فارسی که در طول تاریخ در دست است ، تقریباً و همگی بر پایۀ نظام الفبایی واژه ها سامان یافته است . یعنی برای مراجعه بدان یکراست باید سراغ واژه رفت ودر حوزه های فلسفی ، عرفانی ، تاریخی و ادبی به گزارش یک واژه و گاهگاهی شواهدی از متون کهن و یا معاصر را در دامنۀ آن دید . حتّی فرهنگ های تخصّصی علمی و فنّی هم براساس نظام الفبایی سامان یافته اند ؛ ولی از میان این فرهنگ ها ، شماری هم هستند که کاربردی فراتر دارند و از آن سامان پیروی نمی کنند، مانند فرهنگ لغات قافیه که کلمات به ترتیب آخر آن ساماندهی شده و برای شاعران و سخنوران است یا فرهنگ زان سو است .

و در میان این ها ، چند فرهنگ وجود دارد که به مباحثی هم چون . کلمات متشابه و متضاد و غیره پرداخته است که کهن ترین آن فرهنگ مشعل اثر کمال طالقانی چاپ شده به سال 1344 ش است و پس از آن چند کتاب با نام های گوناگون چاپ شده است که در پایان این گفتار می آید.

کوتاه سخن آنکه در سال 1369ش آموزگار شیفته و علاقه مندی با نام « اصغر گلشن تفتی »(1304-1392ش) ، بر پایۀ بایستگی که خود بدان رسیده بود و بدون الگو برداری و نگریستن به کتاب های همانندی که نام آن ها می آید، دست به کار گردآوری فرهنگی به نام «فرهنگ نمونه و ناب» یا «فرهنگ نمونه : شامل ۶۰۰۰ لغت متشابه .متشاکل. متفاوت. متماثل. متّضاد» شد که نه تنها همۀ مباحث کتاب های پیشین را داشت، بلکه مباحث تازه ای نیز بدان پیوست شده بود .

گردآورنده در بیان انگیزۀ ساماندهی چنین فرهنگی می نویسد :

«برای هیچ کس پوشیده نیست که پایه و اساس همۀ زبان ها بر الفاظ نهاده شده که نام آن ها را لغت گذاشته اند و بدیهی است بیان هر مطلب و موضوعی بدون کاربرد لغت، امری محال است وهمان گونه که ساختن هیچ بنایی بدون مصالح ساختمانی امکان پذیر نیست؛ بدون دانستن لغت هم امکان هیچ تقریر وتحریر میسّر نمی باشد و همۀ انسان ها موقعی می توانند بگویند و بنویسند که به لغات و نکات دستوری زبان خود آشنایی داشته باشند؛ یعنی لزوم لغت جهت گفتن و نوشتن به منزلۀ لزوم غذا برای بدن می باشد.

لذا خوشحالم که با داشتن بضاعتی مزجات، توفیق آن را داشته ام که قدمی هرچند کوچک در راه تحقیق و احیاء لغت و تألیف لغت نامه ای تازه با سبکی تازه در مورد تعدادی لغات خاص که آشنایی با آن ها ضرورت داشت وتاکنون هم برای تهیّۀ آن اقدام نشده بود بردارم. »

این دوبیتی هم در برگ های پایانی کتاب چاپ شده است که شاید سرودۀ گردآورنده باشد:

هیچ فرهنگی چو این فرهنگ نیست چون که الفاظش به هم همرنگ نیست

هست الفاظش بسی نغز و نقیح هم بدیع و هم بلیغ و هم فصیح

روحیّۀ پژوهشگری این انسان با عزم و اراده که آموزگار ساده ای بیش نبود و در حالی که ناتوانی جسمی در حال چیرگی کامل بر او بود ، بعدها در سال 1375 موفق به چاپ و ویرایش نوین آن با عنوان:«ف‍ره‍ن‍گ‌ گ‍ل‍ش‍ن‌» شد. باز عزمی جدّی تر او را بر آن داشت که در سال 1380 با افزودن مباحثی جدید و صدها واژۀ تازه یافتۀ ذیل مباحث پیشین آن را با نام «گ‍ل‍ش‍ن‌ ل‍غ‍ات‌»چاپ کند . چاپ بعدی نیز در سال 1382 با همان نام بود.

ویرایش و یا حتّی چاپ دوم ،آثاری چون فرهنگ های لغت آن هم از سوی اشخاص غیر وابسته به نهادهای دولتی تقریباً نادر است و شاید در نزد برخی ناشران دانشگاهی و دولتی کاری عادّی باشد، چون سرمایۀ دولتی است . امّا در نزد آموزگاری که ساکن شهرستان کوچکی چون تفت است، عجیب می نماید و نشان از همّت والای او می دهد، شاید برخی بپندارند که نگارنده در این امر غلو نموده است ، ولی کسانی که از نزدیک با شرایط روحی به ویژه جسمی گردآورنده آشنایند . سخن مرا گزافه نمی پندارند .

و باز این آموزگار دوستدار دانش و آگاهی به فاصلۀ شش سال از ویرایش سوم ، در حالی که دیگر به کلّی ناتوان و خانه نشین شده بود و قدرت حرکت از او گرفته شده بود، ویرایش تازه اش را با همان نام « فرهنگ گلشن » در سال 1387 گردآوری ، چاپ و روانۀ بازار کرد که در آن نه تنها مباحثی تازه افزوده بود، بلکه صدها واژه ذیل همان مباحث پیشین وارد نموده که بسیار در خور درنگ و بررسی است و دوباره بنابر آخرین ویرایش در بخش های گوناگون آن بیش از 30 هزار واژه در این فرهنگ شناسایی شده است ، هرچند ممکن است چندین هزار واژه در این مباحث مشترک باشد. حسن کتاب که نشان از دقّت و سخت کوشی گردآورنده می دهد ، مُعرب و مشکول نمودن همۀ واژه هاست ، که بسیار کار را برای برگردآورنده سخت و طاقت فرسا ولی برای دانش پژوهان و دانشجویان آسان و هموار نموده است و به دلیل آزرمی که نزد او سراغ است در همۀ بخش ها ، به رغم گردآوری ، از ذکر واژه های رکیک ، موهن ، نادرست ، غیرمتعارف و شرم انگیز خودداری کرده است .

ویرایش چهارم این کتاب که همراه بود با تقریظ چند تن از اندیشمندان و استادان حوزۀ فرهنگ‌نویسی، در سال ۱۳۸۹ش منتشر شد و اهمیّت علمی و ادبی آن را برای جامعه روشن‌تر کرد و سرانجام در سال 1392 ش گردآورنده، ویرایش پنجم و آخر کتاب را روانه بازار کرد و در 17 بهمن همان سال در88سالگی در بیمارستان مرتاض یزد در گذشت و در شهر تفت به خاک سپرده شد.

در ویرایش تازه (پنجم) که به کوشش و مقدّمۀ جامع محمّدکاظم دهقانیان نصرآبادی که از نویسندگان نامی شهرستان تفت بوده و با همّت سعید گلشن، فرزند گردآورنده در سال 1402چاپ شده، به غیر از افزودن گفتاری با عنوان:« گذری بر لغت نامه نویسی در زبان فارسی» به قلم هادی دهقانیان نصرآبادی نوشته شده، پنج تقریظ در ستایش و ارجمندی کتاب از سوی پرفسور سید عارف نوشاهی (پاکستان) پرفسور محمد ابوالکلام سرکار (بنگلادش) پرفسور فلیحه زهرا کاظمی (پاکستان) ، دکتر محمّدکاظم کهدویی و محمّدعلی هنرمند قمی (ایران) و نیز دو بخش با عنوان «واژه های مخفّف و اختصاری» که در ایران رایج است و نیز گفتاری با عنوان:«نگاهی به زادگاه مؤلف فرهنگ گلشن» که شهر تفت باشد از سوی کوشندۀ آن آقای دهقانیان و نیز واژه های مقلوب از سوی آقای محمّدعلی هنرمند قمی بدان افزوده شده و ارزشمندی آن را دوچندان کرده است:

چون ویرایش پنجم، واپسین ویرایش آن است . به ذکر 14 بخش کتاب که به نام 14 گلبن آمده، پرداخته می شود :