چند نكته دربارۀ زرتشتيان يزد* (2)

حسین مسرّت

روستاى چم:

جایگاه باشندگی زرتشتيان درست‏كردار با همان جامه‌های کهن سبزپوش و درخت سروى افراشته در کنار آتشکده است.

پوشاک بومى

در پى دگرگونی‌های زیستی اين چندساله تنها بخشى از پيرمردان و پيرزنان يزد آن‌هم در برزن‌های دور شهرها، دوستدار به پوشيدن جامۀ بومی هستند. اين ويژگى نزد گروه‌های زرتشتى و كليمى هم ديده مى‏شود. ولی زنان و دختران زرتشتى در جشن‏ها، پای‌کوبی‌ها و ديگر آئین‌ها، همگی پوشش سنّتى گل‌دار و شاد خود را مى‏پوشند كه بسيار زيباست.

جایگاه‌های زیارتی:

پير سبز چك‏چك (چك‏چكو):

جايگاهى است بر سر راه طبس، در 48 كيلومترى يزد، ميان کوه‌های اردكان و انجيره. زرتشتيان اين جای را پير سبز مى‏خوانند، ولی به ‌شوند ريزش چکه‌های آب از شكاف کوه‌های سنگى پوشيده از سبزی به «چك‏چك» نامور است. زرتشتيان ايران و گیتی از سوم تا دهم تيرماه براى انجام آیین دينى و پخش نذری در اين جای گردآمده و شب‌ها را به روز مى‏رسانند. در کنار اين زيارتگاه، ساختمان و آب‏انبارهايى براى زیارتگران ساخته‌شده كه كهن‏ترين آب‏انبار آن از دورۀ ناصرالدّين‏شاه قاجار است. خانم مرى بويس اين زيارتگاه و چند زيارتگاه ديگر زرتشتى را كه شناسایی خواهد شد، از پرستشگاه های ناهيد برمى‏شمارد.

پير هريشت:

اين زيارتگاه زرتشتى در 15 كيلومترى اردكان و بر دامنۀ کوه‌های كوتاه و خشك جای دارد. جمشيد سروشيان در «فرهنگ بهدينان» به بازگفت از باورهاى زرتشتيان آورده كه اينجا، جای پنهان شدن (غیب) يكى از كنيزهاى بانو يزدگرد ساسانى بوده است. ازاین‌رو هرساله در 18 فروردين در اینجا گردآمده و به زيارت و جشن و پای‌کوبی مى‏پردازند. بناى زيارتگاه دربردارندۀ يك سراچۀ (اتاق) كوچك و پستو است. در پستو، سنگِ كوهى ديده مى‏شود كه مى‏گويند: جایگاه غيب بانو است و ازاین‌رو همواره آتش آن روشن است. نيكوكاران زرتشتى چند ساختمان و سه آب‏انبار براى زیارتگران ساخته‏اند.

پير نارسون (نارسونه):

بر سر راه کهن يزد به خراسان و در يكى از درّه‏هاى جنوب خاورى کوه‌های ميان يزد و خرانق. زيارتگاهى جای دارد كه زرتشتيان را بدان ارادتى بس فراوان است و مى‏گويند: جای پنهان شدن يكى از شاهزادگان ساسانى است. ازاین‌رو هرساله در تيرماه بدين جاى آمده و به نيايش و ستایش مى‏پردازند. در اين جایگاه استخری بزرگ با يك تالار و ایوان بزرگ همراه با درختان سرسبز ديده مى‏شود. ساختمان بنا را از آن دورۀ مظفرالدّين‏شاه قاجار برشمرده‏اند.

پير بانو (پارس بانو، بونو پرس):

در دهكدۀ زرجوع و به اندازۀ شش فرسنگی (24 كيلومترى) جنوب شمس‏آباد عقدا و بر دامن کوه‌های ميل نيزار و لاى چغك زيارتگاهى جای دارد كه زرتشتيان بر این باورند جای پنهان شدن دختر يزدگرد است. ازاین‌رو هرساله از يكم تا پنجم تير در آنجا گردآمده و به زيارت مى‏پردازند. سنگ جای گرفته در دیوار ورودى زيارتگاه نشان از ساخت آن در دورۀ صفوى دارد.

پير ناركى:

زيارتگاهى است كه در كوه ناركى جای دارد و به باور برخى زرتشتيان، نازبانو، عروس پادشاه پارس پس از آمدن لشكريان اسلام به فارس به يزد رهسپار شده و در اين جای از دیده‌ها ناپديد مى‏شود. در اين جایگاه نيز چشمه‏اى روان و نيكوكاران زرتشتى ساختمان‌هایی براى بیتوتۀ زیارتگران ساخته‏اند.

غار اِشكفت يزدان عقدا:

اين غار به شوند آنكه ساليان سال جایگاه نگهدارى آتش ورجاوند ورهرام، پرستشگاه كنگاور بوده است، نشانگاه پرستش زرتشتيان ايران و هند است و هرساله به اينجا مى‏آيند و با انجام آیین ویژه‌ای شب را به روز مى‏رساند و از ديرباز جایگاه ستايش ميترا يا آناهيتا بوده است. در درون غار، جایگاهی با گنجايش هزاران نفر هست و در نزديكى آن چاه آبى در دل سنگ بنام چاه‏شهر جای دارد كه آبى خوشگوار درون آن است.

آتشكدۀ زرتشتيان:

آتش 1500 ساله‏اى كه در آتشكدۀ کهن يزد هست، در ساليان اخير به اين جایگاه آورده‏اند. دورتادور اين آتشگاه، باغ پردرختى هست و نگهبانى كه هميشه درکار نهادن چوب‏هاى خشك درون آتشدان است تا هماره آتش ورجاوند روشن باشد. اين بنا در خيابان كاشانى جای دارد و در ورودى آن، حوضى گِرد، نشان سپنتای «فروهر» در آب را بازتاب مى‏دهد.

دخمه‏هاى زرتشتيان:

دخمه يا داغگاه، جای گذاشتن پیکر مردگان زرتشتى بوده است كه آن را در پهنۀ آزاد مى‏گذاشتند. در میان اين دخمه‏ها چاله‏اى سنگى براى خاک‌سپاری استخوان بود و بر این باور بودند كه اگر پرندگان، چشم راست آن‌ها را بيرون بياورد، کسى درستكار و چنانچه چشم چپ را بيرون آورد، کسى گناهکار بوده و بايد برايش خواستار آمرزش شد. اكنون سه دخمه در كنار يكديگر با خيله‏هاى آن (جای اُتراق بازماندگان و خاكسپاران) به ترتيب زير هست: دخمۀ قديمى مخروبه، دخمۀ مانكجى هاتريا و دخمۀ گلستان.

*برگرفته از یادگار نیک: حسین مسرّت.