بزم چَخ ریسون*

حسین مسرّت

بزم چَخ ریسون (فرهنگ عامّۀ روستای حسین آباد رُستاق یزد) : حبیب الله رضایی، با مقدّمۀ سید محمود الهام بخش، یزد: علم نوین، 1400- 1401، وزیری، مصوّر، بخش رنگی، 3 ج، 1716 ص.

نگارش کتاب در بارۀ سرزمین ها ، ایالت ها و شهرها، پیشینه ای دراز دامن در ایران و از جمله یزد دارد که بیشتر دربردارندۀ پیشینۀ تاریخی و جغرافیایی ، زندگی نامۀ بزرگان و تا اندازه ای تاریخ اجتماعی هر دیار است و نخستین کتاب شناخته شدۀ یزد در این زمینه ، «تاریخ یزد» نگارش جعفر بن محمّد بن حسن جعفری در سدۀ نهم قمری است (به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1338) و تقریباً و به گونۀ بنیادی از زمان پهلوی دوم وهمزمان با رشد مطالعات اجتماعی و بنیان بنگاه ها و گسترش رشته های دانشگاهی در زمینه های تاریخ ، جغرافیا، مردم شناسی، شهرشناسی، جامعه شناسی و غیره در این زمینه، کتاب هایی با محتوای تاریخ اجتماعی، فرهنگی، جغرافیای شهری و اجتماعی، آداب و رسوم، فرهنگ مردم، باور ها و صنایع بومی و دیگر مقوله ها همراه بود و همپای نگارش کتاب و مقاله ، یایان نامه هایی هم در این زمینه نوشته شد.

نخستین کتابی که با این رویکرد در استان یزد چاپ شد، کتاب بلوک میبد (تهران: چکیده، 1357)، نگارش و گردآوری محمود حیدریه زاده (دکتر محمود کویر کنونی) بود و پس از آن تاکنون و در سال های گذشته تقریباً برای بسیاری از شهرها ، بخش ها و روستاهای یزد این تک نگاری ها با نام های گوناگون سیمای...؛ با من به... بیایید ؛ فرهنگ عامّه و نام هایی دیگر چاپ شد که برشمردن آن از حوصلۀ این گفتار بیرون است و برخی از آن ها در شماره های گوناگون جهان کتاب از سوی نگارنده شناسایی شده اند.

تازه ترین کتابی که در فروردین 1402 به دست خوانندگان یزدی رسیده، دفتر سوم کتاب «بزم چَخ ریسون» (فرهنگ عامّۀ روستای حسین آباد رُستاق یزد) است که به گمان نویسنده در باور مردم یزد به «هند کوچک» نامورشده و گردآوری و نگارش پژوهشگر علاقه مند به فرهنگ عامّه، حبیب الله رضایی، دبیر آموزش و پرورش یزد است و بنای آن داریم که هرسه دفتر را یک جا شناسایی کنیم.

چنانکه بارها در معرّفی این گونه کتاب ها بیان شد . شایسته ترین فرد برای نگارش تاریخ و فرهنگ بومی هر سرزمین، کسی از همان سرزمین است که هم دسترسی به آثار نوشتاری و گفتاری آن ناحیه وهم به مردم بومی آن دیار دارد تا یادبوده هایی که ممکن است چند سال دیگر به دست فراموشی داده شود بر روی کاغذ بیاورد تا به نسل آینده سپرده شود. و پژوهشگران برومی ایران می توانند با دسترسی بدین کتاب ها با فرهنگ و آداب ورسوم هر منطقه اشنا شوند و گاه در گزینش برخی نام ها و واژه های بیگانه از کتاب های بومی بهره ببرند.

کتاب نامبرده هم چنین ویژگی را دارد که دستاورد تلاش های خوب ، ارزنده ،پیگیرانه، شبانه روزی و شناخت مندانۀ نویسندۀ آن است و می تواند الگوی بسیار خوبی برای کارهایی از این دست در یزد و حتی ایران باشد، چنانکه در دفتر نخست این کتاب 14 فصل را می بینیم:

تاریخچه و جغرافیای محل؛ آب مایۀ حیات؛ قنوات وانقلاب صنعتی؛ گاو و زندگی؛ کدخدا ومدیریّت محل؛ ثبت احوال و، اسناد و املاک ومشمولین نظام وظیفه؛ آموزش و بهداشت؛ بشریّت و حجاب؛ زرتشتیان؛ بهائیان؛ حمل و نقل، جاده و مجتمع های بین راهی، زراعت؛ خواجه خضر و جنیان؛ قحطی و تلاش برای زندگی.

در دفتر دوم این کتاب 13 فصل دیده می شود:

سوخت واستفاده از انرژی؛ حمّام و حمّام داری؛ زنان سرشناس؛ عاروس و عاروسی ؛ ارادت به سیّدالشهدا؛ وقایع طنز و مضمون هایی بر آن؛ مردان سرشناس؛ شیطنت کودکان و نوجوانان؛ علما و روحانیون؛ بازار و کسب و کار؛ تفریحات، شادی، سرگرمی و بازی های محلی؛ باورهای اعتقادی تا خرافی؛ وقایع و روابط اجتماعی.

و در دفتر سوم این کتاب 4 فصل آمده است:

نظام شهر سازی و اماکن و ابنیّۀ تاریخی؛ مزرعۀ عصرآباد و رحمت آباد؛ دیگ و کاسه (غذاهای محلّی) همراه با رسم و رسوم؛ ملودی ها، نواها و لالایی ها؛ ضرب المثل ها، حکایت ها، کنایه های ادبی، ریشه وکاربرد آن ها.

نام کتاب برگرفته ازنشست های خودمانی زنان روستاست که بدان «چخ ریسان»[1] یا «چخ ریسون» می گفتند و در این نشست، خبرها ، قصّه ها ، داستان‌ها ، طنز وغیره به میان می آمد. گردآوری این کتاب با این حجم و اندازه و شمار صفحات فراوان که به هیچ وجه نشان از مطوّل بودن آن نمی دهد، کار بسیار پر زحمت و نشانۀ علاقه مندی فراوان گردآورنده به زادگاه خود که روستایی کوچک با 40خانوار، پیرامون بلوک رُستاق از توابع شهرستان اشکذر وابسته به استان یزد می دهد و چنانکه گردآورنده می گوید: هنوز یک یا دو دفتر دیگر در دست نگارش دارد.

عیب کلّی که بر این گونه کتاب های فرهنگ عامّه می توان گرفت، تشخیص نویسندگان و گردآورندگان است که صلاح می دانند چه مقوله هایی بیاید و کدام نیاید و گاه نمی دانند که فرهنگ عامّه دربردارندۀ چه بخش هایی است و به آسانی از کنار برخی رد می شوند و کمتر بهره مند از دستاورد و تجربه های دیگران به ویژه پیشکسوتان می شوند و گاه دیده می شود که به بخش ارزنده و در خور درنگ فرهنگ بومی و عامیانۀ آن منطقه نپرداخته اند، به ویژه آنکه بسیاری از این کتاب ها واژه و اصطلاحات بومی را آوانویسی فارسی و لاتین نکرده اند.

امیدواریم گردآورنده با نگرشی همه جانبه به کتاب هایی همانند فرهنگ عامه که در بارۀ دیگر شهرها و بخش ها و روستاهای استان یزد و حتی ایران نوشته شده، بحث ها و مقوله هایی که از قلم افتاده و یا جایش در این کتاب خالی است (و برخی با عنوان های همانند و دیگری آمده) و نگارندۀ این سطور همه را از درون حدود سی کتاب فرهنگ عامۀ استان یزد گردآوری کرده ، مانند: مردم شناسی؛ ریخت شناسی و چهره شناسی؛ انواع نان بومی؛ گیاهان بومی و دارویی؛ طبّ عامیانه؛ مشاغل ، کاسبان ، حرفه های سنّتی و فعالیّت مردم ؛ هواشناسی؛ مَتل ها ؛ ترانه ها؛ مراسم مذهبی؛ آداب و رسوم فصول گوناگون سال مانند آیین سال نو ، نوروز ، محرّم ، صفر و رمضان؛ آداب و رسوم از تولد تا مرگ؛ اعیاد؛ آیین خواستگاری و ازدواج؛ آیین زایمان؛ مسکن؛ تأسیسات عمومی؛ پوشاک؛ قشر بندی ، گروه های اجتماعی ، قومی و طایفه ها؛ تحوّلات جمعیتی؛ اقتصاد محلّی؛ تأسیسات دفاعی؛ زبان و گویش؛ دین و مذهب؛ هیئت های مذهبی؛ تعزیه و شبیه گردانی؛ دانش عامیانه؛ ادبیّات شفاهی؛ خانواده ؛ هنر؛ تعلیم و تربیت ؛ نظام آبیاری؛ کشاورزی و باغداری؛ حمل و نقل؛ نهادهای مردمی ، تعاونی و اداری ؛ دامداری و رمه داری و چوپانی؛ موقوفات؛ نذرها و سفره های نذری ؛دعاها و نفرین ها؛ آیین سفر و مسافرت؛ بازی های کودکان؛ آموزش های رسمی و غیر رسمی؛ نظام ارباب و رعیّتی؛ مکتب خانه ها؛ چیستان ها ؛ خاطرات ؛ داستان های عامیانه و بومی ؛ معماری سنّتی؛ واحد ها و ابزارهای اندازه گیری ، وزن و حساب بومی؛ فالگیری؛ محلّه ها؛ وجه تسمیه؛ روستا و آبادی در شعر شاعران؛ القاب فامیلی؛ شجره نامه ها ؛ بیع نامه ها ، سندها ، قباله ها ، نکاح نامه ها ، وقف نامه ها و قرار دادها؛ واژه ها، اصطلاحات و تعبیرات بومی؛ آداب زیارت؛ بلایای طبیعی و غیر طبیعی؛ محصولات کشاورزی و باغی و غیره را سامان داده و در دفترهای چهارم و پنجم که قرار است در سال 1402 چاپ شود، در دسترس خوانندگان بگذارد.

*جهان کتاب، س 28، ش 403(بهمن و اسفند 1402)

[1] - یک ابزار ریسندگی دستی است.