​​تذکرۀ سخنوران یزد*

حسین مسرّت

اردشیر خاضع، حیدرآباد دکن: کتاب‌فروشی خاضع، 1341 ش، وزیری، دو دفتر ، بر روی‌هم بیست + 866 + 7 ص.

این تذکره دربردارندۀ زندگی‌نامه و سرودۀ سخنوران کهن و معاصر یزد و نائین و جندق است. دفتر نخست از 721 نفر سخنور کهن یاد می‌کند که از آگهی یزدی آغازشده و به یغمای جندقی پایان می‌پذیرد. دفتر دویم از دکتر محمود افشار یزدی آغازشده و به یاسایی یزدی پایان می‌یابد. نیز یادی از 131 سخنور معاصر می‌کند که این تعداد با سی‌نفری که در بخش پیوست‌ها از آنان نام می‌برد، بر روی‌هم زندگی، اثر و سروده‌های 432 نفر سخنور در آن شناسایی‌شده است.

ویژگـی برجستـۀ این تـذکره، فـراوانی سخنوران آن است که برخی بر آن خـرده گرفته‌اند؛ ولی نوشتۀ میر عظمت‌الله در «سفینۀ بی‌خبر» شاید بتواند پاسخگوی کار خاضع باشد، او می‌گوید: «در این مجموعه، بعضی شعرایی هستند که ده بیت شعر بیشتر نگفته‌اند و حتّی بعضی کسانی هم هستند که جز یک بیت، دیگر نگفته‌اند، ولی:

دیگر ویژگی این تذکره که تاکنون در هیچ‌یک از تذکره‌های یزد و تااندازه‌ای ایران، به چشم نمی‌خورد، پرداختن به سخنوران زردشتی است و دست‌کم از 20 سخنور زردشتی یزدی یادشده است.

چون کتاب در هندوستان چاپ‌شده و حروف‌چینان آن با زبان فارسی آشنایی نداشته‌اند، نادرستی‌های چاپی فراوانی در آن به چشم می‌خورد.

خاضع در این تذکره از 46 کتاب سود جسته است و خود، منبعِ کتابِ فهرست مشاهیر ایران، نوشتۀ ابوالفتح حکیمیان، چاپ دانشگاه ملّی بوده است.

اردشیر، پور خدارحم مرزبان «خاضع» از سخنوران زردشتی یزدی مقیم هند بوده که با پشتکار و تلاش وی بسیاری از کتاب‌های فارسی در هند چاپ شد، از او به‌جز این تذکره، دیوان، خاطرات، رباعیّات، یزدگردنامۀ منظوم و تاریخچۀ اله‌ آباد رستاق برجای‌مانده است. وی به سال 1280 خ در اله‌ آباد رستاق یزد زاده و به سال 1366 خ در بمبئی هند راهی سرای جاویدان شد.

نیز بنگرید:

تاریخ تذکره‌های فارسـی: احمد گلچین معانی، تهران: سنایی، چاپ دوم، ج 1: 705 / تذکره‌نویسی فارسـی در هند و پاکسـتان: علیرضا نقوی:708-701.

*برگرفته از یادگار نیک: حسین مسرّت.

[1]. تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان: علیرضا نقوی، تهران: علمی، 1347، 234.