کتابشناسی گزارشی از زرتشتیان استان یزد (7)

حسین مسرّت

*سالنامۀ دبیرستان کیخسروی [یزد]، به کوشش و سردبیری: پریبرز نسیمی و جمشید بندریان زاده، یزد: [دبیرستان کیخسروی]، 1314، رقعی، 82 ص، مصوّر.

نخستین سالنامۀ چاپ‌شده در یزد است و دربردارندۀ گفتارهایی چون: تاریخچۀ کوتاه دبیرستان و دبستان‌های وابسته به آن و آمار و گزارش مصوّر دبیرستان است. این دبیرستان «در سال 1268 ش یعنی موقعی که نه‌فقط در یزد، بلکه در سایر شهرهای ایران مدارس آبرومند، کم و انگشت‌شمار بود، به دست روانشاد کیخسرو مهربان رستم که از خیرخواهان و دانش‌پروران زرتشتی بوده است، تأسیس شد.»

*ستی پیر (قلعه اسدان): دینیار شهزادی، پژوهش موجود در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد، مصوّر.

دربردارندۀ گزارشی از بخش‌ها و پیشینۀ این پیرانگاه کهن که هرساله زرتشتیان ایران و گیتی به پابوسی (زیارت) آن می‌روند، هست. در متون کهن به نام قلعۀ هستبندان هم آمده است.

*سرزمین جاویدان... .: دبیرخانۀ کنگرۀ جهانی زرتشتیان، ترجمه: هوشنگ افشاری، تهران: دبیرخانۀ کنگرۀ جهانی زرتشتیان جهان و نور، 1378، وزیری، 474 ص + 540 ص. مصوّر، رنگی.

مجموعۀ گفتارهایی که در یادوارۀ ششمین همایش جهانی زرتشتیان در تهران، دربردارندۀ ده‌ها گفتار تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، دربارۀ پیشینه، آمار ، سازمان، زندگی، گذشته و آیندۀ زرتشتیان دنیا، ایران و یزد. بسیاری از یزدی‌ها مانند شادروانان پروفسور کسری وفاداری و خداداد خنجری در این همایش بودند.

*سرزمین و مردم ایران: عبدالحسین سعیدیان، تهران: علم و زندگی، چاپ سوم، 1363، وزیری، 1263 ص، مصوّر.

نویسنده با انگیزۀ شناخت ویژگی‌های بومی، سرزمینی و آماری مردم ایران به شناسایی گروه‌های قومی، نژادی و دینی هر گوشه از ایران دست‌زده و در بهرۀ استان یزد (720-682) بخشی نیز ویژۀ آیین‌های زردشتیان (ص 719- 712) بوده که در آن به آیین زناشویی، آیین خاک‌سپاری و جشن‌های گوناگون زردشتیان یزد پرداخته است.

*سروش پیر مغان، یادنامۀ جمشید سروشیان: کتایون مزداپور، تهران: ثریّا، 1381، وزیری، 961 ص. مصوّر.

در یک پیش‌سخن و پنج بخش، دربردارندۀ گفتارهایی دربارۀ جایگاه تاریخی و ادبی جمشید سروش سروشیان (1293-1377 ش) و گفتارهای پیش‌کشیی در بخش‌های روزگاران گذشته، زبان، ادب و فرهنگ، باور و آیین و گفتارهای ایران‌شناسان خارجی دربارۀ جایگاه و موقعیّت زرتشتیان ایران.

*سفرنامۀ پولاک «ایران و ایرانیان»: یاکوب ادوارد پولاک، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، 1368، وزیری، 536 ص، مصوّر.

نویسنده در سال 1851 م به ایران آمد و پزشک ویژۀ دربار شد و به سال 1860 م به وین برگشت و دبیر زبان فارسی دانشگاه آن شهر شد. کتاب نامبرده نخستین بار در سال 1865 م در لاییزیک چاپ گردید. پولاک برخلاف دیگر سفرنامه‌نویسان، کتاب خود را موضوعی نموده و ذیل بخش‌ها و بهره‌های گوناگون به آمار، خانه‌ها، آشپزی، پوشاک، زندگی، آیین‌ها ‌، کشاورزی و مردمان گوناگون ایران مانند زرتشتیان یزد ذیل نام‌های پارسی، زرتشتی و گبر (ص 31- 32) پرداخته است.

*سفرنامۀ جکسن، ایران در گذشته و حال: ابراهم ویلیامز جکسن، ترجمۀ: منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران: خوارزمی، چاپ چهارم، 1383، وزیری، 543 ص، مصوّر.

دستاورد ره سپردن جکسن به ایران در سال 1901 م است. وی پیش‌ازاین نورد، کتاب‌هایی درزمینۀ دین زرتشت چاپ کرده بود: آگاهی‌های آمده دربارۀ یزد و زرتشتیان این کتاب، نشان از کاوش‌های ژرف و دامنه‌دار جکسن می‌دهد. وی همه‌جا به دنبال نشانه‌های دین زرتشتی است و پس از دیدن شیراز، وارد یزد می‌شود. وی در زمان اقامت در یزد با زرتشتیان آشنا شده و همراه شناسایی آیین دینی آن‌ها به شیوۀ زندگی، آمار و... زرتشتیان نیز می‌پردازد. (ص 457- 390). ویژگی این کتاب در میان دیگر سفرنامه‌های یزد، چاپ نگاره‌‌های یگانه از پوشش مسلمانان و زرتشتیان و جای‌های یزد در دورۀ قاجار است.

*سفرنامۀ فرد ریچاردز: فرد ریچاردز، ترجمه: مهین‌دخت صبا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343، وزیری، 274 ص، مصوّر.

ریچاردز، نخستین جهانگردی است که به برج‌های خاموشان (دخمه‌ها) و شیوۀ کاربرد آن به‌ گستردگی سخن گفته و نموداری از آن نیز کشیده است، وی زرتشتیان یزد را نزدیک به ده هزار برمی‌شمرد. رویه‌‌های 178- 160 کتاب ویژه یزد است.

*سفرنامۀ یزد: ناپیر مالکوم، ترجمه: علی محمّد طرفداری منشادی، یزد: مهرپادین، 1394، وزیری، 227 ص، مصوّر، نقشه.

بنگرید: پنج سال در یک شهر ایرانی.

*سهم زرتشتیان در انقلاب مشروطیّت ایران: فرهنگ مهر، تهران: مجلۀ هوخت، 1348، وزیری، 35 ص، مصوّر.

زرتشتیان یزد، بهره‌ای بزرگ در پیروزی انقلاب مشروطۀ ایران داشتند و تا جایی که تنی چند از آنان مانند: پرویز شاه‌جهان ، جان خود را در این راه از دست دادند، تجارتخانۀ جمشیدیان و شاه‌جهانیان [یزدی]، نقش ارزنده‌ای در سازوبرگ دادن جنگاوران مشروطه به جنگ افزار‌های روز داشت و ازاین‌رو با آماج کینه و آزار خودکامان روبه رو می‌شدند. نوشتار سخنرانی دکتر فرهنگ مهر، مدیر پیشین دانشگاه پهلوی شیراز.

*سیمای میراث فرهنگی یزد: اکرم حسینی و محمّدرضا شجاع، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه). 1382، رقعی، 204 ص، مصوّر، رنگی.

در این کتاب فراگیر که ویژۀ استان یزد است، بخش‌هایی نیز ویژۀ زرتشتیان یزد بوده مانند: جشن‌های زرتشتیان (61- 54) آیین سوگواری زرتشتیان (61) پوشاک زرتشتیان (72-70) زیارتگاه‌های زرتشتیان (107-103) دخمه (108- 107) مدرسه‌های تاریخی (158-155)، باغ نمیر (161- 160) کتاب با نگاره‌‌های گویا و زنده، همراه و سودمند شده است.

*شرح سفری به ایالت خراسان: سی. ام. مک گرگر، ترجمه: مجید مهدی‌زاده، مشهد: آستان قدس رضوی، 1366، ج 1، 292 ص.

گرگر در راه ره سپاری به خراسان، از راه شیراز وارد استان یزد می‌شود و همراه با گزارش چندوچون آشنایی خود با این ولایت، گفته‌های خوبی به زردشتیان تفت و یزد دارد. (ص 59- 93).

*شناخت استان یزد: ایرج افشار سیستانی، تهران: هیرمند، 1378، رقعی، 368 ص، مصوّر، رنگی.

بااینکه کتاب ویژۀ استان یزد است و زرتشتیان از گروه‌های سرشناس و دیرپای این استان هستند، با این ‌همه بخش‌هایی از کتاب ویژۀ زرتشتیان یزد بوده که درخور درنگ است، مانند: آثار تاریخی زرتشتیان (ص 135- 127) آیین‌های زرتشتیان (ص 294- 279) و در پایان نیز نگاره‌هایی از بناها و آیین های زرتشتیان یزد دارد.

*شور شیدا: جمشید پیشدادی، آمریکا، 1377.

دربردارندۀ ترانه‌ها و سروده‌های این سخنور یزدی، متخلّص به شیدا.

*فرار فروهر: اسماعیل فصیح، تهران: البرز، 1372، رقعی، 558 ص.

داستان زیبایی است بر پایۀ زندگی یکی از زرتشتیان یزدی، هرچند نویسنده در آغاز کتاب نوشته همۀ نام‌ها ، رویدادها و پهنه‌های این رمان، خیالی است و هرگونه همانندی بین آن‌ها با آدم‌ها و رویدادهای راستین چه در تهران و چه در یزد بسیار ناگهانی است، ولی می‌توان ردّ پای این رخدادها را در تاریخ یزد دید. فصیح بارها به یزد آمده و با مردمان این تیره دمخور بوده است. روی جلد هم نگاره‌ای از دخمۀ زرتشتیان یزد است.

*فرهنگ بهدینان: جمشید سروش سروشیان، به کوشش: منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، چاپ تازه، 1383، وزیری، 218 ص، مصوّر.

زنده‌یاد سروشیان بااینکه از زردشتیان باشندۀ کرمان بود، ولی فرهنگی که از واژگان و اصطلاحات زرتشتیان را همراه با آوانویسی آن چاپ نموده، گویای آگاهی وی از هم‌کیشان خود در سرزمین یزد است، زیرا روشن نموده که این واژگان در یزد و حتّی روستاهای زرتشتی نشین یزد چه کاربرد و چه بار معنایی دارد. در میان واژه‌های این کتاب، واژه‌های همسان با مسلمانان یزد نیز فراوان دیده می‌شود. سروشیان در این فرهنگ بر روی‌هم 4500 واژه آورده که واژه‌های یزد را با حرف «ی» و واژ‌ه‌های روستاهای یزد را با حرف «د. ی» روشن نموده است. پیشگفتار سودمند استاد ابراهیم پورداوود هم بر ارجمندی کتاب افزوده است.

در پیوست پایانی کتاب، فرهنگ نام‌های زرتشتیان کرمان و یزد، فهرست پیرانگاه‌ها و پرستشگاه‌های این دو شهر و نیز آیین زناشویی زرتشتیان آمده است..