دبیرستان کیخسروی، نخستین دبیرستان یزد* (1)

برای اینکه کودک را دهد یاد:

«ز مهرِ باب، بهتر جورِ استاد»

«دبستانِ خوشِ کیخسروی» شد

به دستِ «مهربان کیخسرو» ایجاد

سید فضل‌الله طباطبایی ندوشن (امید)

پیش‌درآمد

پارسیان هند (زرتشتیان ایرانی‌تبار) هنگامی‌که از چگونگی زندگی رنج‌بار و نا به سامان هم‌کیشان خود در ایران آگاه می‌شوند، در پی چاره‌اندیشی برمی‌آیند و با بنیان انجمنی به فکر یاوری مالی و معنوی به زرتشتیان ایران می‌افتند و نمایندگانی را از سوی خود به ایران می‌فرستند که نخستین آن مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا (1192-1269 ش) بود که به سال 1854 م (= 1233 ش) به ایران آمد و همراه با پیگیری برداشتن حقّ جزیه و دیگر کارهای بایسته برای آسایش زرتشتیان، ارزنده‌ترین کار خود را بنیان آموزشگاه هایی برای آموزش دانش آموزان زرتشتی دانست. «زیرا از تأسیس دولت صفویه تا سال 1870 م (1249 ه.ش) زرتشتیان نمی‌توانستند برای فرزندان خود مدرسه داشته باشند.»(دهقان نیری: 58)

ازاین‌رو نخست در تهران یک مدرسۀ شبانه‌روزی بنیان گذاشت و یک سال و اندی پس‌ازآن برای گردآوردن دانش‌آموز راهی دو شهر بزرگ زرتشتی نشین ایران یعنی کرمان و یزد شد. وی با تلاش بسیار و با خوشنود کردن پدران توانست 12 کودک از کرمان و 20 کودک را از یزد به همراه خود به تهران بیاورد و با سرمایۀ خود آموزش دهد. (شهمردان، تاریخ فرزانگان: 626) ولی در بار دوم که با فرستادن ملا اردشیر مرزبان به همراه پول نقد به یزد به خرسند کردن پدران برای فرستادن کودکان به تهران براثر بدگویی برخی چشم تنگان کامیاب نشد، به‌ناچار و برای دنبالۀ جنبش فرهنگی خود به بنیان دبستان‌ها در یزد دست زد و برای آموزش کودکان، استاد جوانمرد شیرمرد را به یزد فرستاد. (همان: 639)

مانکجی همچنین قانون نامچه‌ای برای آموزشگاه‌های وقفی و نیکوکاری خود نوشت و در آن پیمان کرد کودکانی که به آن مدرسه بیایند و پنج سال به گونۀ شبانه‌روزی در آنجا آموزش ببینند، همۀ هزینه‌های آن‌ها به هرگونه ای بود، بر دوش وی باشد. (امینی: 8 برگرفته از قانون دبیرستان'>دبیرستان مزدیسنان تهران/ نمیرانیان، زرتشتیان:4) و حتّی برای اینکه پدران این کودکان خرسند بدین کار شوند، پولی را به ‌نام کارمزد کار کودکان می‌فرستاد تا بهانه‌ای برای پدران نباشد که از نیروی کار خانه و کشاورزی و درآمد آن‌ها کاسته شده و بدین دلیل جلوگیر آموزش فرزندان خود شوند. (شهمردان، همان: 638)

سال ها پس از این شاگردان همین مدرسه در بازگشت به شهرهای خود هرکدام بهرۀ ارزنده‌ای در گسترش دانش و دانش‌اندوزی فرزندان زادگاه خود بر دوش گرفتند. (دهقان نیری، همان:59-60) که از این گروه هستند: جوانمرد شیرمرد، خسرو مرزبان اهرستانی، اردشیر خداداد اردشیر اهرستانی، شهریار بهمرد اردشیر نرسی آبادی، بمان بهمن خرمشاهی، دینیار بهرام کلانتر، کیخسرو خالوامان و... (بنگرید: شهمردان، تاریخ فرزانگان: 638) چنانکه نمونه استادان و آموزگاران نخستین دبستان کیخسروی از دانش‌آموختگانی بودند که زیردست مانکجی در تهران آموزش‌دیده بودند. (اعلایی: 5)

مانکجی همچنین در سال 1882 م (1261 ش) سرپرستی چهارده دبستان دخترانه در پیرامون یزد را که با یاری انجمن زرتشتیان بمبئی ساخته‌شده بود، پذیرفت.* (دهقان نیری: 60)

چون نیک بنگریم، می‌بینیم که زرتشتیان یزد، به‌رغم آنکه در آن دوران، یعنی در سال 1271 ش آماری نزدیک به 7 هزار نفر در شهر یزد داشتند. (شهمردان، تاریخ فرزانگان:15 به بازگفت از کیخسرو جی خان صاحب)، همواره در برپایی و بنیان سازمان های نیکوکاری و همگانی پیشگام بوده‌اند، بناهایی همچون: آب‌انبار رستم گیو، بیمارستان گودرز، دبیرستان‌های مارکار و کیخسروی و ده‌ها دبستان و آموزشگاه‌ دیگر. چنانکه به گفتۀ سپنتا نیکنام، فرنشین انجمن زرتشتیان یزد در سال 1398 ش: «اگر جمعیّت ما پنج ‌تا شش هزار نفر است و جمعیّت شهر ۶۰۰ هزار، ما یک درصد جامعه هستیم و بیش از چهل درصد وقفیّات شهر مربوط به زرتشتیان است.»(تصاویری از شب دبیرستان کیخسروی)

پریبرز نسیمی می‌نویسد: «تعداد دبیرستان‌ها و دبستان‌های پسرانه و دخترانه که به دست خیرخواهان زرتشتی در شهر و دیه‌های یزد تأسیس و بدون هیچ‌گونه تبعیض به روی فرزندان این آب‌وخاک باز است، سی‌وهشت باب می‌باشد...باید دانست که عدّه‌ای از این مدارس از قدیمی‌ترین و اوّلین آموزشگاه‌هایی است که در این شهرستان تأسیس‌شده‌اند.»(نسیمی: 321-322)

وانگهی دکتر جمال‌الدین عزیزی، شهردار یزد هم به همین نکته در شب دبیرستان کیخسروی که در آذر 1398 در این دبیرستان برگزار شد، پرداخت و گفت: «زرتشتیان یزد همواره از خود، مال وقفی و آثار خیر زیادی برجای گذاشته‌اند و ثمرۀ آن فقط برای خودشان نبود، بلکه همۀ مردم از این آثار استفاده کرده که دبیرستان کیخسروی به‌عنوان اوّلین مدرسۀ تأسیس‌شده در این شهر یکی از همین موارد است... آنچه این شهر را در طول تاریخ معروف کرده است، همزیستی مسالمت‌آمیز پیروان ادیان مختلف و برخورد خوب و محبت‌آمیز آن‌ها نسبت به هم بوده که تاکنون ادامه داشته و افتخار می‌کنم که دانش‌آموز این دبیرستان بوده‌ام.»(شهردار یزد: زندگی کردن و روابط مسالمت‌آمیز ادیان در مدرسۀ کیخسروی ملموس است. پانا 19/9/1398)

و از همه شنیدنی‌تر آنکه در این زمینه، زرتشتیان نخستین پیشگامان راه‌اندازی آموزشگاه های نوین در کشورمان به شمار می‌روند و «با آغاز نهضت مدرسه‌سازی در یزد طی ۷۰ سال گذشته، ۴۲ مدرسۀ خیّری در استان ساختند که بسیاری از آن‌ها هنوز در اختیار آموزش‌وپرورش است و استفاده می‌شود؛ و نه‌تنها در هزینۀ ساخت بلکه در هزینۀ جاری و پرداخت حقوق معلمان و آموزگاران و تجهیز مدارس نیز هزینه کردند و به‌هیچ‌وجه گرایش مذهبی نداشتند و مردم یزد نیز از این ویژگی استقبال می‌کردند و در این مدارس اقشار و ادیان مختلف در کنار هم تحصیل کردند. هیچ‌کدام از این ۴۲ مدرسۀ ساخته‌شده، اختصاص به دانش آموزان زرتشتی نداشت و مسلمانان هم می‌توانستند، استفاده کنند و دوم اینکه بانیان و مؤسّسان زرتشتی هیچ گرایش زرتشتی نداشتند و اهداف و مقاصدی را دنبال نکردند و هدفشان رشد و توسعۀ فرهنگ عمومی بود.»(عبّاسعلی دانافر، تصاویری از شب دبیرستان کیخسروی، با تلخیص)

باستانی فر در روشنگری این کار زرتشتیان به‌درستی می‌نویسد: «این مدارس بنا بر آموزش‌های دینی و دستورات آسمانی اشو زرتشت که دانش را باید به همه آموخت، به روی تمام مردم یزد و دهات اطراف باز بود و شمار دانش آموزان زرتشتی از ده درصد تعداد کلّ دانش آموزان تجاوز نمی‌کرد.

زرتشتیان یزد چون در دورۀ استبداد [قاجاری و پیش از آن] ازنظر آموزش‌وپرورش و بهداشت و درمان رنج‌ها دیده بودند با کمک پارسیان هند و بزرگ‌مردان زرتشتی یزد، مؤسّسات آبرومند و مجهز آموزشی و بهداشتی ایجاد نمودند تا تمام مردم از هر دین و عقیده و مسلکی استفاده کنند و آن محرومیّت دورۀ استبداد جبران گردد و بر زخم‌های زرتشتیان مرهم نهاده شود.»(باستانی فر: 70)

دربارۀ بنگاه‌های فرهنگی زردشتیان یزد، گفتار فراگیری را اُشیدری در کتاب «تاریخ پهلوی و زرتشتیان» آورده و در بخشی از آن می‌نویسد که نزدیک به سال 1305 ش، شمار آن به 36 باب می‌رسید. (ص 410-417)