عارف قزوینی و شاعران زمانه اش*

حسین مسرّت

عارف قزوینی و شاعران زمانه اش : مهدی نورمحمّدی، تهران: علمی، 1400، وزیری، 520 ص، مصوّر.

پیآیند گردآوری و چاپ کتاب های : اخبار عارف قزوینی در مطبوعات از دورۀ قاجار تا عصر حاضر ؛ خاطرات عارف قزوینی ؛ عارف موسیقی دان ؛ و نامه های عارف قزوینی که در سال های گذشته از سوی نویسندۀ کوشای قزوین، مهدی نورمحمّدی در دسترس پژوهندگان به ویژه عارف پژوهان قرار گرفته بود . این بار کتاب عارف قزوینی و شاعران زمانه اش در پیشخوان کتابفروشی ها و در دید اهل قلم و ادب جای گرفت و جوینده ای به مانند من که سال ها در پی ردّ نام فرّخی یزدی در کتاب ها و مطبوعات می گردد و پیوسته این پرسش پیش رویم بود که چرا در آثار دو سخنور نامی عصر مشروطه یعنی میرزادۀ عشقی و عارف قزوینی نامی از فرّخی نیست . این بار که این عنوان این کتاب را دیدم گفتم شاید نشانی بیابم، ولی بازهم ناکام برگشتم.

چنانکه نورمحمّدی هم به درستی در دیباچۀ این کتاب نوشته است : « با توجّه به اینکه برخی اشعار ، نوشته ها و غزلیّات عارف در روزنامۀ طوفان [به مدیریّت فرّخی یزدی] به چاپ رسیده و فرّخی در این نوشته ها با احترام فراوان از عارف یاد کرده، تردیدی نیست بین وی و عارف نیز روابط دوستی برقرار بوده است که در این خصوص مستندات چندانی وجود ندارد.»(ص 13) این کاستی در خاطرات و نامه های عارف هم دیده می شود.

به هر روی کتاب نامبرده که دستاورد پژوهش های نویسنده از درون کتاب ها به ویژه مطبوعات عصر مشروطه و پهلوی نخست است ، به چگونگی پیوند ، رنجش و گسست عارف یکی از نازکدل ترین سخنوران معاصر می پردازد که گاه با اندک چیزی از سخنوری دلخور شده و پیوندش را گسسته است و با برخی مانند میرزادۀ عشقی و واعظ قزوینی تا پایان زندگی پیوندی ناگسستنی داشته است. ولی روشن نیست که چرا نامی هم از همشهری سخنورش علی اکبر دهخدا در میان نیست.

نویسنده این کتاب را به سخن ‌شناس و سخن‌ سرای نامدار، دکتر محمّدرضا شفیعی کدکنی تقدیم کرده و پس از دیباچه به بررسی دوستی ده سخنور نامی ادب و فرهنگ ایران به نام های : ایرج میرزا، اشرف الدین حسینی (نسیم شمال)، ملک الشعرای بهار، میرزادۀ عشقی، وحید دستگردی، لطف علی صورتگر، حیدرعلی کمالی، واعظ قزوینی، نیمایوشیج، شهریار و دو نویسنده به نام های علی دشتی و احمد کسروی پرداخته است.

در دیباچۀ کتاب چنین آمده است:

«آگاهی از چگونگی روابط شعرا، نویسندگان و شخصیّت های فرهنگی، همواره یکی از موضوعات جالب توجه در ادبیّات ملل مختلف و به ویژه ادبیّات فارسی بوده است. بررسی روابط بین شاعران علاوه بر این که مشتمل بر نکات سودمند ادبی، علمی و اجتماعی است، در شناخت زندگی و آثار آنان نیز تأثیر فراوانی دارد. ابراز دوستی های شاعرانه و یا صف آرایی های ادبی آنان موجب پربارتر شدن ادب فارسی شده و آثاری که در این زمینه به وجود آمده، به سهم خود بر غنای آن افزوده است.

از دورۀ مشروطیّت به بعد، به دلیل ورود شاعران به فعالیت های اجتماعی و سیاسی و همچنین رشد شتابان انتشار مطبوعات، میزان مناسبات و ارتباطات شاعران نسبت به دوره های قبل افزایش قابل توجّهی یافته و تحت تأثیر همین روابط، آثار مهمّی همچون: استقبال ها، تضمین ها، اخوانیه ها، جوابیه ها، نقیضه سازی ها، مطایبات و هجویه ها پدید آمده که برخی از آن ها در حکم آثار مهم ادب فارسی و یا جزو آثار برجستۀ سرایندگانشان به شمار می روند.

با توجه به این که عارف قزوینی یکی از مهم ترین و اثرگذارترین شعرای عصر مشروطیّت محسوب می شود، بررسی روابط او با شاعران هم دوره اش از اهمیّت فراوانی برخوردار است. علاوه بر اهمیّتِ شخصیّتِ عارف به عنوان شاعر ملی مشروطه، آنچه اهمیّت این بررسی را دوچندان می کند، مقام ادبی و علمی چهره های مرتبط با وی است که هر یک از آنان به نوبۀ خود منشأ خدمات ارزشمندی به ادب فارسی و ادبیّات مشروطیّت بوده اند.» (ص7)

کتاب کنونی که به بررسی پیوندهای عارف با آن دوازده تن می پردازد، افزون بر شناخت بیشتر زندگی و زمانۀ وی، موجب شناخت بیشتر افراد وابسته با وی نیز می‌شود. بر همین پایه، در شناخت بخشی از تاریخ ادبیّات ایران از انقلاب مشروطه تا نیمۀ دورۀ پهلوی نخست (1312ش) از اهمیّت فراوانی برخوردار است و با توجّه به اینکه برخی از این سخنوران همچون بهار، افزون بر وجهۀ ادبی و علمی، دارای وجهۀ سیاسی نیز بوده اند، این کتاب به غیر از سودمندی های ادبی ، در شناخت برخی از رخدادهای سیاسی و اجتماعی زمانه نیز مفید خواهد بود.

چون کتاب سخن از چند نویسنده و شاعر دارد، گردآورنده می توانست عنوان کتاب را چنین بگذارد: «عارف قزوینی و سخنوران زمانه اش».

کتاب نامبرده با کاغذ مرغوب و جلد سخت در دسترس دوستداران است و افزون بر نگارها و اسناد روشنی از سخنوران که در متن است ، در صفحات پایانی کتاب هم نگاره هایی از عارف ، سخنوران و سیاست مداران نامدار زمانۀ وی به چاپ رسیده است.

*جهان کتاب ، ش 400.