روشن نورى، سخنورى گمنام در عصر قاجار* (2)

حسین مسرّت

پس از آن محمّدعلى مدرّس« شهلاى يزدى» (زنده 1282 ق) در «تذكرۀ شبستان» (تأليف 1274 تا 1277 ق) به روشن نورى اشاره مى‏كند و با اينكه مى‏نويسد: «حقير مكرّر از فيض صحبتش بهره‏ور گرديده و اشعار فصاحت آثارش را شنيده».(16) امّا نيك پيداست كه شرح و اشعار مندرج در تذكرۀ شبستان از آغاز تا پايان تماماً از روى تذكرۀ ميكده نوشته شده است، امّا شهلاى يزدى شرح حال روشن را با نثرى ديگر كه حاكى از دلبستگى و حسن معاشرت با روشن است به نگارش درآورده است.

احمد ديوان‏بيگى شيرازى (1310-1241 ق) در تذكرۀ خود «حديقه الشّعرا» با نگرشى بر تذكرۀ ميكده، چنانكه خود نيز معترف است و اشعار روشن را از تذكرۀ ميكده نقل كرده است، به آوردن شرح حال و اشعار روشن نورى مى‏پردازد. شرح حال مختصر اختلافى با ميكده دارد:

»روشن نورى از جمله مستوفيان و سلسلۀ آن ها از معارفند. وزرا و مستوفيان معتبر داشته‏اند. چنانچه ميرزا [اسماعيل؟] عمّش چندى وزارت طهران و مدّتى وزارت يزد و جاهاى ديگر كرده و خودش در حكومت خانلر ميرزاى احتشام‏الدّوله به يزد كه در حدود سنوات هزارودويست‏وپنجاه دو سه بوده به استيفاى يزد مشغول و بعد از آن را اطّلاعى از حالش ندارم.»(17)

در ديوان عجيب مازندرانى(18) غزلى از روشن، مخمّس كرده عطايى(19) به چشم مى‏خورد كه متأسّفانه دو سه برگ آخر نسخه پاره شده است. از اينرو به ناچار مقطع آن غزل را كه تا اندازه‏اى قابل رؤيت و خواندن بود، آورده مى‏شود:

... اين غزل «عطايى» شد عذرخواه «روشن«

بر دسته گُلت بست برگ گياه روشن

كتان چه تاب آرد با تاب ماه روشن

امروز بايدت خواست عذر گناه روشن

فردا نخواهدت بود ياراى دم كشيدن

آخرين جايى كه شرحى از روشن در آن ديده مى‏شود، كتاب «آينۀ دانشوران» تأليف عليرضا ريحان يزدى است كه او نيز از تذكرۀ ميكده نقل كرده است.

از آنجا كه بسيارى از زواياى زندگى روشن نورى همچون سال تولّد، وفات، نحوۀ گذراندن زندگى، و اشعار وى هنوز ناشناخته مانده و متأسّفانه در هيچ كدام از تذكره‏هاى نگارش يافته در شمال ايران نيز نامى از او نيست. شايسته است كه ادب‏دوستان مازندران به ويژه اهالى ادب‏پرور نور درباره‏اش بنگارند.

در سفر سال 1375نگارنده به شهر نور و اطراف آن و نيز گفتگوها و مكاتباتى كه با انجمن نوري هاى مقيم مركز به سرپرستى آقايان اسفنديارى و رفيعى انجام شد، هيچ كدام نتوانستند آگاهى تازه‏اى دربارۀ روشن بدهند.

× × ×

كتاب‏شناسى روشن نورى

آينۀ دانشوران، چاپ دوم: 114-113، چاپ سوم: 539 / تذكرۀ شبستان،ص28ب / تذكرۀ ميكده:148-150، 309-310 148 / حديقه الشّعرا (نسخۀ خطّى سلطان‏القرايى: 84 )/ حديقه الشّعرا (تصحيح نوايى)1: 696-695 / ديوان طراز يزدى (تصحيح احمد كرمى): 183-182 / ديوان عجيب مازندرانى (نسخۀ خطّى شمارۀ 2997 دانشگاه تهران) / فرهنگ سخنوران، چاپ اوّل: 243، چاپ دوم: 403 / شعراى مازندران و گرگان: 119-120.

كتابنامه

بامداد، مهدى: شرح حال رجال ايران، تهران: زوّار، چاپ سوم، 1363.

ديوان‏بيگى شيرازى، احمد: حديقه الشّعرا. به كوشش: عبدالحسين نوايى، تهران: زرّين، 1364، ج 1.

زمانى شهميرزادى، على: شعراى مازندران و گرگان، تهران: بى‏نا، 1371.

شهلاى يزدى، محمّدعلى مدرّس: تذكرۀ شبستان، نسخۀ خطّى كتابخانه وزيرى يزد، ش 2702 در 1277-1274 ق.

طراز يزدى، عبدالوهّاب: ديوان، نسخۀ خطّى كتابخانۀ مركزى آستان قدس، ش 4699.

طراز يزدى، عبدالوهّاب: ديوان، نسخۀ خطّى كتابخانۀ ملك، ش 4949.

طراز يزدى، عبدالوهّاب: ديوان، به كوشش: احمد كرمى، تهران: تالار كتاب، 1366.

طرب‏نايينى، محمّدجعفر: جامع جعفرى، به كوشش: ايرج افشار، تهران: انجمن آثار ملّى، 1352.

عجيب‏مازندرانى، محمّدخليل: ديوان، نسخل خطّى كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران، ش2997، 1324 ق.

معين، محمّد: فرهنگ فارسى، تهران: اميركبير، چاپ هفتم،1364، ج 5 و 6.

وامق يزدى، محمّدعلى: تذكرۀ ميكده، به كوشش: حسين مسرّت، تهران: فرهنگ ايران زمين + ما، 1371.

پی نویس

(1) سيف‏ الدّوله ‏ميرزا، پسر سوم عليشاه ظلّ ‏السّلطان بود و چون تا اواخر سلطنت ناصرالدّين شاه مى‏زيست و شاهزاده معمّرى شده بود، شاه و ديگران او را حاجى‏عمو خطاب مى‏كردند. در سال 1246 ق كه حسنعلى‏ميرزا شجاع ‏السّلطنه والى كرمان از كرمان آمده با عبدالرّضاخان يزدى جنگ كرد و يزد نُه ماه در محاصرۀ شاهزاده بود. فتحعلي شاه براى اين كه به اين غائله خاتمه بدهد، سيف ‏الدّوله ميرزا را به حكومت يزد منصوب و روانه نمود با وجود اين شجاع ‏السّلطنه لجاجت كرده و دست از محاصرۀ يزد نكشيد. (شرح حال رجال ايران2: 143-133).

(2) علي شاه‏بن فتحعلى‏شاه متخلّص به عادل (ولادت 1210 ق، جلوس 1250 ق) وى برادر اعيانى عبّاس ‏ميرزا نايب ‏السّلطنه، و مادر آن دو، دختر فتحعلى‏خان قاجار دولو بود. ظلّ‏السّلطان در سال 1243 ق حكمران يزد گرديد و پس از مرگ فتحعلى‏شاه به يارى برادران خود در 14 رجب 1250 در تهران بر تخت سلطنت جلوس كرد و سكّه زد و خود را عادلشاه ناميد. امّا پس از چهل روز سلطنت مغلوب و روانه مراغه و سپس اردبيل شد و عاقبت از اردبيل هم گريخته و به روسيه رفت. (فرهنگ معين5: 1115).

(3) قبلاً نيز ميرزاباباى مستوفى (جهانگير مازندرانى) همراه محمّدولى ميرزا (حاكم يزد در سال هاى 1236 تا 1245 ق) از تهران به يزد آمده و به مميّزى روستاهاى يزد مشغول بود. (جامع جعفرى: 591).

(4) ميرزاعبدالوهّاب فرزند عبدالكريم، تخلّصش طراز، وى فاضلى اديب و سخنورى زبردست و نويسنده‏اى توانا و خوشنويسى توانمند بود، در سال 1261ق بر اثر هجو ميرزاآقاسى، به دستور وى در نايين چوب خورد و چند روز بعد در يزد درگذشت.

(5) ديوان طراز يزدى، نسخۀ خطّى ملك، در نسخۀ خطّى آستانقدس چنين آمده: «در زمان سيف‏الدّوله ميرزا كه مازندرانيان در بلدۀ يزد ازدحامى داشتند گفته شد».

(6) بر اساس نسخه‏هاى خطّى ديوان طراز يزدى مضبوط در كتابخانۀ آستان قدس رضوى مشهد (ش 4699) و كتابخانۀ ملك (ش 4949)، و نسخۀ چاپى ديوان به كوشش: احمد كرمى تصحيح شد.

(7) ميكده نسخۀ وزيرى: نامور.

(8) خانلرميرزا احتشام ‏الدّوله، پسر هفدهم عبّاس ‏ميرزا نايب ‏السّلطنه است كه در سال 1251 ق در صدارت حاج ميرزاآقاسى به حكومت يزد منصوب شد و در سال 1253 ق از حكومت يزد معزول گرديد. احتشام‏الدّوله تا سال 1278 ق حاكم اصفهان بود و در اين سال درگذشت. (شرح حال رجال ايران1: 476-473 ).

(9) محمّدشاه، پسر عبّاس ميرزا سومين پادشاه سلسلۀ قاجار (جلوس 1250، ف 1264 ق) اهم كارهاى او كشتن قائم‏مقام و محاصرۀ هرات است. (فرهنگ معين6: 1923(.

(10) تذكرۀ شبستان: بسته.

(11) ميكدۀ وزيرى: رخ گلگون.

(12) ميكدۀ وزيرى: كه.

(13) تذكرۀ شبستان: كه نمايم.

(14) ميكدۀ وزيرى: كه.

(15) تذكرۀ ميكده، به كوشش نگارنده: 148-150.

(16) تذكرۀ شبستان،ص 28ب.

(17) حديقه الشّعرا به كوشش: عبدالحسين نوايى، ج1: 695-696 ، در ص 696 ذيل اشعار روشن به اشتباه خون دل، خوف دل چاپ شده است.

(18) ديوان عجيب مازندرانى، نسخۀ خطّى كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران به دست حسين صمدى و رضا ستّارى در دست چاپ است.

(19) در فرهنگ سخنوران،اثر خيّامپور نام وى را نيافتم.

*مهرو ناهید، ش 35.