راقم كرمانى، سخنور و هنرورى ناشناخته از ديار كرمان(4)

حسین مسرّت

راقم كرمانى قطعۀ فوق را به استقبال از اين قطعۀ سعدى كه قافيه‏اى همسان با شعر راقم است، سروده است:

»دوش مرغى به صبح مى‏ناليد

عقل و صبرم ببُرد و طاقت و هوش

يكى از دوستان مخلص را

مگر آواز من رسيد به گوش

گفت: باور نداشتم كه تو را

بانگ مرغى چنين كند مدهوش

گفتم: اين شرط آدميّت نيست

مرغ تسبيح خوان و من خاموش»(28)

اين قطعه يك بار در گلستان سعدى (ص 84) و بار ديگر در مواعظ سعدى آمده است (ص 830).

× × ×

كتابشناسى راقم کرمانی

آينۀ دانشوران، ویرایش دوم: 113 ، ویرایش سوم: 539 / تذكرۀ ميكده: 146-147، 307- 308 ؛ ویرایش دوم، یزد: بنیاد ریحانه الرّسول و اندیشمندان یزد،1381: 374-375 و 585-595 / جامع جعفرى: 488-489 / حديقه الشعرا، ج1: 652-653 / فرهنگ سخنوران، ویرایش اوّل: 222 ، ویرایش دوم: 365 / كرمان‏شناسى، ج1: 115.

پی نویس :

(1) در اين باره بنگريد: تاريخ تذكره‏هاى فارسى: احمد گلچين معانى و تذكره‏نويسى فارسى در هند و پاكستان: عليرضا نقوى.

(2) عبدالرّحيم خان، پسر محمّدتقى‏خان يزدى (خان بزرگ) است. وى حاكم بافق بود كه پس از سال 1219 ق بعد از برادرش زين‏العابدين خان به حكومت يزد رسيد. وى بانى رحيم‏آباد از آبادي هاى شمال يزد است كه نيمى از آن را وقف همگان كرده است (افشار،ج 2: 62-63). و نیز بانى آثار چندى چون باغ عبدالرّحيم خان، مدرسۀ عبدالرّحيم خان (مدرسۀ نو) در بازار خان (همان،ج 2: 609)، بخشى از بناى دارالحكومه يزد (همان: 697) و قنات هاى بسيارى است كه آيتى يزدى در شمار آن را ده قنات و دو چشمه مى‏داند. (آیتی: 377-378). حاجى عبدالرّحيم خان كه دومين فرزند از 24 فرزند محمّدتقى‏خان يزدى است، همانند پدر از معاريف و رجال يزد بود. وى پدر امّ هانى (ف 1236 ق) از شاعره‏هاى خوشگوى دورۀ قاجاريه يزد است (معلّم حبیب آبادی، ج3: 1021-1023) عبدالرّحيم خان پس از چند سال تبعيد در سال 1237 ق به مرض وبا درگذشت. (براى تفصيل بيشتر دربارۀ شرح حال و آثار وى بنگريد.: طرب نائینی: 507-521).

(3) زين‏العابدين خان، وى چهارمين پسر محمّدتقى خان يزدى است كه بعد از مرگ برادرش علينقى خان به حكومت يزد رسيد. وى بيشتر حاكم بافق بود. كه پيش از برادر بزرگش عبدالرّحيم خان و به نيابت از او نخست به فرمانروايى يزد رسيد و بعداً مستقلاً حاكم يزد شد. از آثار خير او ايجاد قنات، باغ، كاروانسرا و آب انبار در زين‏آباد تفت است. وى در پى توطئه‏اى از حكومت بر كنار شد و برادرش عبدالرّحيم به جاى وى نشست. زين‏العابدين در سال 1234 ق درگذشت و در مشهد به خاك سپرده شد. وى فرزندى نداشت. او همچنين در سال 1214 ق مدّتى از سوى برادرش علينقى خان نيابت حكومت كرمان را داشت (برگرفته از :طرب نائینیى:309، 375، 501-506، 528، 752 747).

(4) محمّد زمان خان اصفهانى، وى فرزند نظام‏الدّوله حاجى محمّدحسين خان اصفهانى صدر اعظم ديوان بود كه با بهاى زيادى كه پدرش پرداخت كرد، نخست در سال 1231 ق از سوى پدر نيابت حكومت يزد و در سال 1234 حاكم يزد شد. معمول آن بود كه به حكومت به يكى از فرزندان محمّدتقى خان يزدى مى‏رسيد، امّا با شگرد محمّدحسين خان چنين نشد. از وقايع مهمّ زمان فرمانروايى وى قتل شاه خليل‏اللَّه به دست اشرار بود. محمّد زمان خان در سال 1236 عزل و به جايش محمّدولى ميرزا حاكم يزد شد (نيز بنگريد: طرب نائینى، 548-566).

(5) محمّدولى ميرزا، وى فرزند فتحعلى شاه بود كه در شعبان 1236 ق به فرمانروايى يزد رسيد. مهدى بامداد تاريخ 1238 ق را درست مى‏داند!؟ (بامداد،ج 4: 32) وى در زمان فرمانروايى يزد موفّق به بنيان مدرسه (1240 ق)، حسينيّۀ جنب مدرسه، حسينيّۀ شاهزاده فاضل، شبستان شاهزاده در مسجد جامع يزد، مدرسه‏اى در بافق، چند رباط در مهريز و دهشير، حمّام و بناهايى ديگر و تعمير شاهزاده فاضل، مسجد جامع، حصار و خندق يزد شد (افشار، ج 2). وى پس از طغيان نايب خود عبدالرّضاخان (امير مؤيّد) در سال 1243 ق ديگر به يزد نيامد. محمّد ولى ميرزا از شاهزادگان دانشمند خاندان قاجار بود كه در سال 1281 ق در تهران درگذشت (براى تفصيل بيشتر بنگريد: بامداد،ج 4: 26-33 ).

(6) حديقه الشعرا: احمد ديوان بيگى، به كوشش: عبدالحسين نوايى، تهران: زرّين، 1364، ج1: 652 .

(7) تذكرۀ ميكده: محمّدعلى وامق يزدى، به كوشش: حسين مسرّت، تهران: ما،1371: 146 // یزد: بنیاد ریحانه الرّسول و اندیشمندان یزد، 1381: 374.

(8) جامع جعفرى: محمّدجعفر طرب نائينى، به كوشش: ايرج افشار، تهران: انجمن آثار ملّى،1353: 488.

(9) همان : 488-489.

(10) حديقةالشعرا، همان : 652 .

(11) احوال و آثار خوشنويسان ايران: مهدى بيانى، تهران: علمى، چاپ دوم، 1363، ج4: 1069 .

(12) همان : 1148.

(13) همان : 1179.

(14) آينۀ دانشوران: عليرضا ريحان يزدى، به كوشش: ناصر باقرى بيدهندى، قم: كتابخانۀ مرعشى، ویرایش سوم،1372: 539.

(15) بنگريد: تذكرۀ صفويه: ميرمحمّد سعيد مشيزى، به كوشش: محمّدابراهيم باستانى پاريزى، تهران: علم، 1369، پاورقى ص 170.

(16) فهرست نسخه‏هاى خطّى كتابخانه دانشكدۀ ادبيّات: محمدتقى دانش‏پژوه، تهران: دانشكدۀ ادبيّات و علوم انسانى دانشگاه تهران، 1339، ج1: 466.