ایرج افشار، نماد یک ایرانشناس سختکوش و هوشمند8 (4)

گفتگوی حسین مسرّت با اسماعیل خزائی

• چه خدماتی استاد ایرج افشار برای یزد انجام دادند؟

اتفاقاً امروز داشتم متنی را می نوشتم که آقای افشار نزدیک به 20کتاب و بیش از 120 مقاله در بارۀ یزد دارد. پیش پای شما تمام شد و امشب در صفحۀ اینستاگرام من منتشر خواهد شد. به هر حال جالب است این حُسن اتفاق. در کتاب «یزد شناس نامور» نوشته ام که خدمتی که استاد افشار به یزد و آثار باستانی و کتاب شناسی یزد کرده است، بر هیچ کس پوشیده نیست. چاپ بیش از 120 مقاله و ده ها کتابی که سال ها در گنجینۀ کتابخانه های خطّی ایران خاک می خوردند و کسی در اندیشۀ چاپ آن ها نبود. مانند کتاب تاریخ یزد اثر جعفری، تاریخ جدید یزد اثر احمد کاتب، جامع الخیرات، جامع مفیدی اثر مستوفی بافقی، جامع جعفری اثر طرب نائینی ، کتاب هایی بودند که سال ها در گنجینۀ کتاب های خطّی بود و استاد افشار این کتاب ها را به دست آورد و بازخوانی کرد و یادداشت و مقدّمه و مؤخره نوشت و باعث شد که الان استان یزد در مقایسه با دیگر استان های ایران ، دارای بیشترین کتاب های تاریخی است. قدیمی ترین کتابی که شما در بارۀ اصفهان پیدا می کنید، مربوط به دوران قاجار هست، امّا یزد دو کتاب قدیمی مربوط به سدۀ نهم هجری دارد. من در کتاب «یزد شناس نامور» ، پژوهش های یزد شناسی استاد افشار، فهرست کامل کتاب های ایرج افشار که در بارۀ یزد کار کرده اند مانند: یادگارهای یزد، ، یزدنامه ، دیوان وحشی بافقی ، منظومات و منشآت شرف الدّین علی یزدی، واژه نامۀ یزدی (که هنوز هم موجود هست) و غیره را آورده ام.

• از دیدگاه شما، علّت این همه سال فعالیّت فرهنگی استاد ایرج افشار، چه بود؟

ادای دِینی که هر کسی به میهن خودش دارد، ایران دوستی ، ایران شناسی. وقتی یک همشهری شما به موفقیتی می رسد و شما باخبر می شوید، بسیار خوشحال می شوید و می گویید که این آدم، همشهری من است. مثلاً وقتی تیم کشتی ایران بر صدر جهان می ایستد، همۀ ما احساس غرور می کنیم. این دلبستگی هست که هر کسی به زاد و بوم خودش دارد. این دلبستگی باعث می شود که برای شناخت کشورش و دِینی که نسبت به سرزمینی که به آن مدیون است، تلاش می کند که این دِین را ادا کند. این حس در برخی افراد کم رنگ است و در بسیاری بسیار پررنگ و در گروهی اصلاً بی رنگ. کسانی که خیانت می کند و به فلان سرویس جاسوسی به خاطر پول همکاری می کند. خوب این بی وطن است. وقتی که کسی میهن دوست باشد (نه به صورت افراطی)، بلکه احساسات ایران دوستی برخاسته از مردم دوستی داشته باشد ، بیشترین وقتش را در این راه می گذارد.

استاد افشار هر وقت که به یزد می آمد، در هر لحظه، مشغول انجام کارش بود. اگر داشت با شما صحبت می کرد، در مورد کار حرف می زد. هر وقت نزدیک یزد می شد، چه از طرف کرمان و چه از طرف نائین، تلفن یکی از دوستانشان را می گرفت و با من می گفت:«آقای مسرّت،من دارم میام یزد. هتل مشیر را برای من درست کن.» خیلی به هتل مشیر علاقه داشت و ما هم خدمتشان می رسیدیم. زمانی که در کنارشان نشسته بودیم، صحبت ها همه در جهت کار و پژوهش به ویژه پژوهش های یزدشناسی بود. نمی گفتند: الان در یزد، زمین متری چند است؟ کجا می شود سرمایه گذاری کنم؟

از استاد ایرج افشار فکر می کنم همین خانۀ قدیمی اش در نیاوران مانده است. هیچ ثروتی جز دانش نیندوخت. و همین طور که فردوسی می فرماید:

بناهای آباد گردد خراب ز باران و از تابش آفتاب

پی افکندم از نظم کاخی بلند که از باد و باران نیابد گزند

این کاخ بلند را الان استاد افشار گذاشته است و هر کتابخانه ای که مراجعه کنید، دست کم سی یا چهل تا از کتاب های ایشان موجود است. نامش در همیشۀ تاریخ ماندگار شد. چاپ بسیاری از آثار کهن ما در زمینه های گوناگون کار ایشان بوده است. اگر فهرست آثار آقای افشار را ببینید، می بینید که در هر زمینه ای کار کرده است ، مثلاً کتابی دارد با عنوان «آشپزی دورۀ صفویه». حتی در این زمینه ها و هر چیزی که مربوط به گسترش فرهنگ و دانش ایرانی می شده، ایشان توجّه کرده است. خط شناسی، نسخه شناسی و شناخت رجال از ویژگی‌های ایشان بود. متأسفانه دیگر ایرج افشار، تکرار نشد.

انسان های زیادی هستند که به فرهنگ ایران زمین علاقه دارند، امّا دانش و مهارت انجام کاری در این راه را ندارند. مثل اینکه شما به صدای آقای شجریان علاقه داشته باشید، امّا هیچ وقت نتوانید مانند ایشان بخوانید. هستند کسانی که دنباله رو استاد افشار هستند و همان طور که گفتم کفۀ ترازوی این صد نفر از استاد افشار به تنهایی، سبک تر است. به رغم احترامی که برای همۀ پژوهندگان قائل هستم، امّا آن ها هم با من هم نظرند که استاد افشار دیگر تکرار نمی شود و جایگزینی برای او وجود ندارد.

خیلی ممنونم از شما به خاطر وقتی که در اختیار من گذاشتید. من اسماعیل خزائی هستم و این گفتگو برای پژوهشی در بارۀ استاد ایرج افشار از طرف آکادمی برند ایران، ضبط شد.

21/1/1401

*روزنامه اطلاعات (24/12/1401)