کتابشناسی توصيفی آثار دکتر شیرین بیانی (1)

حسین مسرّت

 دکتر شیرین بیانی[1] (زادۀ 11/5/1317ش) از  استادان دانشگاه ، پژوهشگران و فرزانگان نامور تاریخ ایران بویژه در زمینۀ ایران دوران باستان و دورۀ مغول است. پدر و مادرش، دکتر خان بابا بیانی ( تاریخ نگار، استاد ممتاز دانشگاه تهران، بنیان گذار دانشگاه تبریز و گروه تاریخ دانشگاه تهران، مستقل نمودن دانشسرای عالی و تبدیل آن به دانشگاه تربیت معلم) و ملکزاده ملک ‌زادۀ بیانی (باستان‌شناس ، سکه‌شناس ، نقاش ، مدرّس دانشگاه تهران و از مدیران ارشد موزۀ ملّی ایران) هر دو از نویسندگان و نام آوران عرصۀ فرهنگ و تاریخ ایران بودند . جدّش، دکتر مهدی ملک‌زاده ( پزشک، سیاستمدار ، مورّخ و نویسندۀ تاریخ انقلاب مشروطیّت ایران) و نیایش «ملک المتکلمین» (1277- 1326ق) از سران مشروطه و آزادی خواه نامدار است.به گفتۀ جمشید کیانفر:« در کمتر خانواده‌ای سه مورخ از سه نسل وجود دارد. » (بیانی، حلقۀ واسطه بین تاریخ‌نویسی سنّتی)

شیرین بیانی  کارشناسی خود را در رشتۀ تاریخ از دانشگاه تهران در سال 1339ش گرفته و دورۀ دکترای تاریخ خود را در سال 1341 ش در دانشگاه سوربُن  پاریس با ارائۀ پایان نامۀ خود با عنوان «تاریخ آل جلایر»زیر نظر دکتر کلود کائن با درجۀ عالی گذرانده است .او در سال 1342 با مرتبۀ استادیاری وارد گروه تاریخ دانشگاه تهران شد و از جمله در رشته‌های تاریخ قرون وسطی؛ تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران در دوران باستان  و تاریخ سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مغول - ایلخانی با عنوان پروفسور (استاد) تدریس کرده است. ایشان موفق به  تألیف ، ترجمه و چاپ حدود ۳۰ اثر ارزنده در زمینۀ تاریخ و ادبیّات ایران شده است .نخستین کتاب او به سال 1332 ش (در 15 سالگی) چاپ شده است. وی به زبان فرانسوی تسلّط کامل دارد. ویژگی برجستۀ آثار او «نگاهی علمی و بی طرفانه به رویدادهای تاریخ ...و شیوۀ تاریخ نگاری منحصر به فردش است.» ( ایمان پور، شامگاه اشکانیان: 87) و به گفتۀ دکتر اسماعیل حسن‌زاده:«بیانی، حلقۀ واسطه بین تاریخ‌نویسی سنّتی دانشگاهی و تاریخ‌نگاری جدید است و از لحاظ روش، پایبند تاریخ‌نگاری سنّتی امّا از لحاظ موضوعی دیدگاهی مدرن دارد.» (بیانی، حلقۀ واسطه بین تاریخ‌نویسی سنّتی)

در سال 1375ش دورۀ  سه جلدی کتاب «دین و دولت در ایران عهد مغول» او برندۀ جایزۀ کتاب سال ایران  و کتاب سال دانشگاه تهران تهران شد وبه گفتۀ کریم فیضی: «کتاب دین و دولت در ایران عهد مغول بیش از آنکه شاهدی بر قدرت قلم بیانی باشد، نشا ن دهندۀ اجتهاد او در تاریخ است.»(قریب، سیر تحول متون درسی: 77 ) و ایشان بنا به توجه و علاقه‌ای که به فرهنگ و همسرش و زادگاه او شهر ندوشن یزد داشت،  تمامی جایزۀ خود را که 150 سکۀ بهار آزادی  بود ، یک جا در اختیار ادارۀ کلّ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد نهاد تا  به تکمیل خانۀ فرهنگ دکتر اسلامی ندوشن (خاور) در شهر ندوشن یاری رساند.  از بختیاری های زندگی دکتر شیرین بیانی، مصاحبت و همسری با یکی از مفاخر نامی ایران در عرصۀ  فرهنگ و ادب، یعنی دکتر محمد علی اسلامی ندوشن است .که صد البته این بختیاری متقابل است.

«شهرت علمی بیانی به فراتر از مرزهای ایران نیز رفته است. علاوه بر ”نخستین“ بودن برخی آثار او در عرصۀ مطالعات مغولی در مقیاس جهانی و ترجمۀ برخی آثارش، دریافت نشان عالی دولت مغولستان به پاس مطالعاتش در تاریخ امپراتوری مغولان در فروردین سال 1395ش/ مارس 2017م در تهران آوازۀ او را تا خاستگاه این امپراتوری نیز کشانیده است.»( عبّاسی، بانوی نخستین‌ها:15)

«شیرین بیانی به بیست وهفت کشور سفر تحقیقاتی داشته؛ و به اخذ بیش از بیست تقدیرنامه (لوح تقدیر) از مؤسّسات فرهنگی و دانشگاه ها نائل آمده است. در دی ماه سال 1382ش. طیّ مراسم بزرگداشتی از جانب "انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران" به اخذ "لوح تقدیر" و جایزه نائل آمده؛ و نام وی در فهرست "مفاخر فرهنگی ایران" ثبت گردیده است؛ و به همین مناسبت تمبر یادبودی از وی به چاپ رسیده است. وی استاد راهنمای هفت رسالۀ دکتری و بیش از [چهل] رسالۀ کارشناسی ارشد بوده؛ و سرانجام در [شهریور 1385ش] به افتخار بازنشستگی نائل آمده است؛ ولی همچنان به کار پژوهش، تألیف [و ترجمۀ] کتاب، مقاله، ایراد سخنرانی و راهنمائی دانشجویان اشتغال دارد.»( امروز؛ نکوداشت دکتر شیرین بیانی ، آفتاب نیوز)

 (چون بی گمان در دیگر گفتارها به زندگی نامۀ کامل ایشان پرداخته شده است ازجمله در گفتار جامع «زندگی شیرین» نوشتۀ مهرداد صادقیان ندوشن در بخارا ش 143، از این رو در اینجا تنها به اشاره ای گذرا بسنده شد. )

******

         كتابشناسی توصیفی آثار دکتر شیرین بیانی در آغاز در دو بخش كلّی : كتاب و مقاله سامان يافته بود، امّا چون شمار گفتارهای دكتر بیانی  فراوان و از اندازۀ اين گفتار بيرون بود، از ياد آن چشم پوشی گرديد. تنها يادآور می شود بيشتر اين گفتارها كه در زمينۀ  ایران عصر مغول و به گونۀ کلی «مغول پژوهی» است ؛ از جمله  در کتاب های: زن‌ در تاری‍خ‌ ایران ‏‫م‍ع‍اص‍ر: مجموعه مقالات سمینار بین‌المللی زن در تاریخ ایران معاصر دانشگاه زنجان (در سال 1383، چاپ 1390) ؛ مجموعه مقالات همایش بین المللی کمال الدّین بهزاد (1383)، محيط ادب (1358) ؛ يادگارنامۀ استاد زرّين كوب ( 1376) و و «سکه‌های ايران قبل از اسلام»(1389) چاپ شده و بخش ديگری از گفتارها كه بيشتر در زمينۀ ایران دوران باستان و تاریخ ایران در عصر مغول است ، و در نشريات : اطلاعات، ايرانيكا ( چاپ دانمارك ) ،بررسی های تاریخی، پژوهش‌نامۀ فرهنگ و ادب، راهنمای كتاب ، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، کتاب ماه هنر، گلستان بهار، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، مطالعات ملی، هستی ، هفت هنر و یغما درج گرديده است . نیز حدود چهل سخنرانی ایراد شده در همایش های بین‌المللی و داخلی مانند: كنگرۀ بزرگداشت بابا طاهر همدانی (همدان)، كنگرۀ بين المللی خواجه رشيدالدين فضل الله همدانی (تهران)، كنگرۀ بين المللی بيهقی (مشهد) ، كنگرۀ زبان فارسی (شيراز) كنگرۀ بين المللی مغول شناسی (تهران)،كنگرۀ هويت ايرانی(لندن) ،همایش بین المللی کمال الدّین بهزاد (تهران) و....دارد که بیشتر آن ها به چاپ رسیده است.

       از این رو در اينجا تنها كتابشناسی توصيفی كتاب های دكتر شیرین بیانی  در پنج بخش : درباره ، تأليف، ، کتاب های لاتین و ترجمه ، در دسترس پژوهشگران تاریخ و ادبيّات فارسی نهاده می شود[2].

(توضیح: پس از چاپ این گفتار در مهنامۀ بخارا ، ش 143، تیر 1400، خانم دکتر شیرین بیانی با مهربانی آن را ویرایش کردند و دستور حذف برخی مدخل ها را دادند و با این عبارت که «نمی دانم از کجا آمده؟» درخواست حذف آن را داشتند. امّا نگارنده که تمامی این موارد را از پایگاه های گوناگون کتابشناسی ایران استخراج کرده بود و با گمان اینکه برخی از این کتاب ها بدون آگاهی وی چاپ شده است. برای اینکه در آینده از سوی کتابشناسان بازخواست نشود که چرا این آثار را نیاورده است . از حذف آن خودداری کرد.البته با توضیح اینکه دکتر بیانی از آن اطلاعی ندارد.دیگر موارد دکتر بیانی به کاربسته شد.)

دربرخی منابع به نادرست نام وی شیرین ملک زادۀ بیانی آمده است.   -[1]

نام و مشخصات کتاب ها و تعداد صفحه در برخی منابع کتابشناسی نادرست است.  -[2]