مسجد عُلـیا نعیم‌آباد*

حسین مسرّت

(تاریخ یزد)

نعیم‌آباد که به «آبشاهی» معروف است، اکنون یکی از محلّات بزرگ شهر یزد شده است و در جنوب شرقی آن قرار دارد. «آبشاهی، در قرن نهم: نام باغستان‌های آبادی نعیم‌آباد بود و به تدریج بر کلّ آن‌جا اطلاق گردید».[1]

مسجد عُلیا

در کتاب‌های گوناگون تاریخ یزد، هیچ نشانی از این مسجد نمی‌یابیم. گویا بناهای ساده و بی‌تکلّف، کمتر مورد توجّه نویسندگان بوده، به ناچار خود دست به کار شده و گوشه‌ها و زوایای مختلف مسجد را برانداز کردم. گویا‌ترین چیزی که در این مسجد وجود دارد، سنگ نبشته‌ای مرمرین است که بر محراب گرمخانه نصب است، براین سنگ نبشته که آیة‌الکرسی حک شده، در وسط و در بالا، عبارت مسجد عُلیا سنۀ1260 (ه.ق) و در میان، لااله‌الااللّه، محمّد رسول‌الله، علیاً ولی الله و در پایین عبارت وقف نمود: علیرضا، خلف مرحوم ابراهیم آبشاهی» دیده می‌شود.

از پیرمردان و ریش سفیدان و پیش نماز 70 سالۀ مسجد که جویای تاریخ و سازنده و شرح آن شدم، همه می‌گفتند: یادی ما (تا آنجا که به یاد دارم) بوده، یکی می‌گفت: از دویست سال پیش، یکی می‌گفت: از چهارصد سال پیش ساخته شده، لیک اظهار می‌داشتند که اوّلین مسجد این آبادی است و بعد از آن، مسجد شاهزاده ساخته شده است و چون در بالای ده قرار داشته، به مسجد عُلیا یا بالا معروف شده است.

با توجّه به همگونی بنای گرمخانه و سرد خانه و ایوان، بعید نیست که همان سنگ تاریخ دربارۀ کلّ مسجد درست باشد که نشان می‌دهد بنا از آنِ 200 سال پیش است. این مسجد، موقوفات دیگری، همچون: حسینیّه که جدیداً در حال نوسازی است در طرف شرق و آشپزخانه که در گذشته جهت پختن آش‌نذری و غیره در ایّام عزا و غیره بوده، در طرف غرب دارد.

  مسجد، در کوچۀ اصلی نعیم آباد قرار دارد، دیوارهای محراب‌ها، گرمخانه و سردخانۀ آن هم در کوچه است و از دو سنگ مرمرین گرمخانه برای روشنایی به کار می‌رفته، مردم بر اساس اعتقادات قلبی خود آن را می‌بوسند و در کنارش شمع روشن می‌کنند.

ویژگی‌های مسجد

1-گرمخانه

این قسمت که تماماً با خشت و گِل ساخته شده و دیوارهای آن گچکاری است، به سان دیگر قسمت‌های مسجد، عاری از هرگونه مظاهر و تکلّف‌های معماری، همچون: گچبری و کاشی‌کاری است. مسجدی است در نهایت ساده و بی‌تکلّف برای مردم ساده. لیک برخلاف سردخانه و ایوان، سقف‌های کوتاهتری دارد و در طرفین جنوب و شرق و بالا به وسیلۀ سنگ‌های مرمرین تأمین نور می‌شده. محراب آن به واسطۀ همجواری با جوی آب کوچه، چندین بار نشست کرده و بازسازی شده و همان سنگ نبشته قدری به این قسمت ارزش می‌بخشد. دارای چندین ستون 1×1 متری است.

2- سردخانه و ایوان

این قسمت که در طرف غرب گرمخانه قرار دارد، دارای سقف‌های بلند و محرابی به نسبت جالب است. زیرا که پرّه‌های بادگیر، سقف محراب شده است. در دو طرف ایوان، بر ستون‌های دو متری، جایگاه ویژۀ زنان ساخته شده، که تمام این قسمت با رنگ و روغن نقّاشی شده است! در حال حاضر از این قسمت استفاده می‌شود. در قرآن‌های قدیمی و خطّی که اینجا وجود داشت، هر چه گشتم نشانی از تاریخ و نام بنا گیر نیاوردم.

3- انبار و وضوخانه

در شمال مسجد، یک انبار و یک وضوخانۀ کوچک قرار دارد که هم اکنون برای مسجد، وضوخانه‌ای جدیداً در بیرون از مسجد در داخل کوچۀ اصلی ساخته‌اند.

***

افسوس در زمانی که این نوشته دوباره چاپ می‌شود به غیر از نام، از آن هیچ چیز دیگر بر جای نمانده و ویرانش کرده‌اند و مسجدی جدید ساخته‌اند.

*. ویرای ویرایش نخست: یزد: دفنر فنّی حفاظت آثار باستانی یزد، 1365، در شماری اندک.

[1]. یادگارهای یزد: ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملّی، 1353، ج2: 88.