مسجد امام حسن بنُـدَرآباد*

حسین مسرّت

«این ده که در تلفّظ محلّی آن را " بُندروا " گویند، در سی‌وشش کیلومتری یزد، واقع و از آبادی‌های قدیمی است. بنای آن در تاریخ افسانه‌ای یزد به "بُندار" از اُمرای پادشاه عجم نسبت داده شده است. (جامع مفیدی، 719:3) اهمیّت تاریخی و خاصّ آن‌جا به مناسبت آن است که عارف و زاهد مشهور، تقی‌الدّین دادامحمّد، خانقاه و بقعه و مسجدی (در قرن 7) در آن آبادی بنیاد نهاد.»[1]

مسجد امام حسن

این مسجد به نام‌های: مسجد ریگ، لب خندق، حاجی حسینی، امام حسن و جامع معروف است. لکن مسجدی که در جوار سلطان محمود قرار دارد، به نام مسجد جامع معروف شده و مسجد امام حسنِ اوّلیّه همان بوده و اکنون مسجد ریگ به امام حسن معروف شده و در فاصلۀ 200 متری بقعۀ سلطان محمود قرار دارد.

قدمت:

آقای جعفر پورشمسی از اهالی بندرآباد، پیشینۀ این بنا را 500 الی 600 سال می‌داند. عبّاس حیدری که مسن‌ترین فرد این آبادی است، می‌گوید: اصل محلّ مسجد جامع، همین بوده و از زمانِ امام حسن است و بعداً مسجد جامع فعلی ساخته شده و قدیمی‌ترین مسجد این آبادی و پیش از بقعۀ سلطان محمود شاه (قرن 7)وجود داشته و اضافه می‌کند که این مسجد دارای شش‌متری است و چون حاجی حسین، گرمخانه را مرمّت کرده، به نام او معروف و چون استاد قنبر، گنبد آن را مرمّت کرده، به نام گنبد استاد قنبر معروف گردید.

هم اکنون این مسجد بدون ایوان است و تنها یک گرمخانه یا شبستانی دارد که چشمه‌های جدید درهمین دو سال گذشته به آن افزوده شده، یک دفعه خراب گشته و بازسازی شده و تنها قسمت سفیدکاری شدۀ این بنا بوده که طول آن حدود 20 متر است. گرمخانه، نورگیرهایی به ارتفاع یک متر از سطح بام دارد.

چسبیده به گرمخانه، دو اتاق 5×5 و 5×3 وجود دارد. اتاق 5×5 که دارای محراب و دو بادگیر کوچک است، نورگیری شبیه کلاه‌فرنگی دارد که ارتفاع آن از سطح بام دو متر است و وسط آن تنها سوراخی به عرض 80 سانتیمتر قرار دارد که نه آن را می‌شود گنبد نامید، نه بقعه، نه کلاه‌فرنگی و نه نورگیر. و اتاق بغلی 3×5 هم، همان نورگیر، را دارد امّا در ابعادی کوچکتر با سه بادگیر. کلاً این دو اطاق، پنج بادگیرِ چهار چشمه‌ای دارد. بادگیرها شمالی- جنوبی و در هر طرف، دو چشمه دارد. این دو قسمت و قسمتی از نورگیر بزرگ در حدود 12 سال پیش به وسیلۀ استاد قنبر ساخته شده است.

تزئینات:

این بنا از جهت معماری، کاشی‌کاری، گچبری و دیگر گونه‌ها هیچ تزئینی ندارد. حتّی گنبد اصلی مسجد از خشت و به گونۀ ناموزونی ساخته شده. هیچ چیز خاص و جالب توجّه‌ای ندارد، جز اینکه بنا و ستون‌های اصلی آن قدیمی است. حیاط و روکار بنا تازگی‌ها با آجر بازسازی شده و دری آهنی دارد. مصالح ساختمانی به کار رفته در بنا به غیر از روکار تازه‌ساز، تمامی از خشت است.

در این مسـجد، 20 جلـد نسخۀ خطّی قرآن به چشم می‌خورد که وقف عام شده

است. و متأسّفانه صفحات اوّل و آخر آن کنده شده بود. تنها یکی از آن‌ها دارای تاریخ بود: یادگار ابوالحسن جمال بندرآبادی، 1233ق العبد، ذلیل... دیگر وجه مشخّصه‌ای برای فهمیدن تاریخ مسجد به غیر از فرش بافته شده در 50 سال پیش نداشت. 

*. ویرایش نخست: ندای، س10، ش424 (17/5/73): 3.

[1]. یادگارهای یزد، همان، ج 2: 126.