نامه ها*

سرور مکرّم جناب آقای ایرانی

سلام علیکم

امیدوارم مؤیدّ و منصور باشید . پیرو اقدام خوب جناب استاد افشار ، یک نامۀ دیگر از زنده یاد احمد گلچین معانی ( مورّخ 17/9/1368) همراه با کپی نامۀ خودم تقدیم می شود ، شاید سودمند باشد . از اظهار محبّت شما دایر بر فرستادن مستمرّ آینۀ میراث متشکرم .

حسین مسرّت

حضور محترم حضرت آقای حسین مسرّت

نامۀ مفصّل شما مورّخ 21/9/68 واصل شد . اگر چه من در وضع و حالی نیستم که بتوانم به تفضیل به نامۀ شما پاسخ بدهم ، ولی برای خالی نبودن عریضه به اختصار نکاتی را یادآور می شوم .

اصولاً تألیف تاریخ تذکره های فارسی برای این بود که بوسیلۀ آن پژوهندگان ، احوال و آثار شاعران ادوار مختلف را در تذکره ها و منابع دست اوّل جستجو کنند . و اگر بنا بود که ترجمۀ حال مجد همگر شاعر قرن هفتم از تذکرۀ شبستان یا آتشکدۀ یزدان استخراج شود ؛ تألیف تاریخ تذکره ها چه ضرورت داشت ؟ کسانی که در راه تحقیق قدم می نهند باید تعجّب و حبّ و بغض را از خود دور سازند و آنچه حق و واقع است در نظر بگیرند . دربارۀ مجد همگر نوشته اید : « تاریخ تذکره های خودتان ج 1 ص 534 ذیل خلاصة الاشعار ، وی را یزدی دانسته و نیز تذکرۀ شبستان ص B 131 که ذیل شعرای یزد آمده است » در آن صفحۀ تاریخ تذکره ها که اسامی شعرای معاصر مؤلّف درج شده است . نام مجد همگر نیست و نباید باشد . ولی در ص 526 س 1 « مجدالدّین همگر فارسی » مذکورست .

لابد دیوان او را کتابخانۀ وزیری دارد . و اگر ندارید به این ابیات او توجّه کنید :

کدام چاکر ؟ داعیش « مجد پارسی » آن

که دیده است بسی شاه را چو خسرو و کی

نوشت چاکر و داعیش « مجد پارسی » آن

که چون سعادت کردست بر درش خویشی

به نیمروز و خراسان خبر رسد ، گر من

به نیم شب بگریزم ز خطّۀ شیراز

معین الدّین پروانه در خطاب به مجد همگر گفته است :

ز شمع فارس ، مجد ملّت و دین

سؤالی می کند پروانۀ روم

و نیز محمّد بن بدر جاجرمی که زمان وی را درک کرده است، در مونس الاحرار تألیف سال 741 نام مجد را چندبار با نسبت شیرازی آورده است . و پدر وی یعنی بدر جاجرمی از دوستان نزدیک مجد بوده و تاریخ فوتش را همو گفته است :

سال هشتاد بود و ششصد و شش

هفده بگذشته بد ز ماه صفر

که شد از اصفهان به دار بقا

منبع فضل ، مجد دین همگر

دربارۀ خواجه محمّد شریف هجری رازی بنگرید به : تذکرۀ میخانه . حاشیۀ ص 441 - 442 شاهدخت جلایری مذکور در پرده نشینان سخنگوی . آفاق هروی « آقا بیگم جلایر » است که در ترجمۀ مجالس النفایس ( ص 164 ) ذکرش آمده است ، و ملایری نیست .

دربارۀ شعر : خال به کنج لب یکی طرّۀ مشکفام دو ... اگرچه من صاحب آن را ذکر کرده ام ، خودتان در معنی آن غور کنید و ببینید که این شعری است که زن برای مرد گفته یا مرد برای زن ؟ و سند دیگر لازم نیست . مرحوم آیتی دوست صمیم من بود و از این شیرین کاریها فراوان داشت . راجع به کارهای اضافی از قبیل معرّفی فیلم تذکره ها و تجدید چاپ فرهنگ سخنوران که صدها اشتباه در آن هست ، چون بندۀ شرمنده روزهای آخر عمرم را می گذرانم . بهتر است که جوانانی فاضل و پرشور و فعّال مانند سرکار دامن همّت به کمر زنند . لطفاً به آقای انتظاری محبوب و خوب و دوست داشتنی سلام بالا بلند مرا برسانید . توفیقات شما در امور علمی و ادبی از خدا خواهانم .

احمد گلچین معانی

استاد گرامی جناب آقای احمد گلچین معانی

با سلام و آرزوی بهروزی و طول عمر برای آن وجود شریف و با پوزش از مزاحمتی که فراهم می آورم ، به اطّلاع می رسانم حقیر پس از مطالعۀ کتاب ارزشمند و به یادماندنی تاریخ تذکره های فارسی که آرزوی تجدید چاپ و پربارترشدن آن را دارم ( با توجّه به نایاب بودنش در بازار کتاب امیدوارم چاپ سوم آن را بزودی اهل ادب زیارت کنند ) نکاتی چند به نظرم رسیده که جسارتاً یادآور می شوم :

1-تاریخ تذکره ها . ج 2 . ص 562-559 ذیل تاریخ یزد آیتی .

الف – درباره یزدی بودن مجد همگر، رجوع شود به جامع مفیدی ، ج 3 ، ص 432 ، تذکرۀ شبستان ص B 133 - B 132 ، تاریخ یزد طاهری . ص 125 – 120 . مروارید کویر ص 60 – 59 . سالنامۀ فرهنگ یزد . سال 1328 . ص 29 .

ب-تذکرۀ شبستان ص  A 143 نیز شریف رازی را یزدی دانسته است .

ج-آیتی ذیل ص 331 از فرات یزدی یاد کرده است .

د-تاریخ تذکره های خودتان . ج 1 . ص 534 ذیل خلاصة الاشعار وی را یزدی دانسته و نیز تذکرۀ شبستان ص B 131 که ذیل شعرای یزد آمده است .

ه-دربارۀ شعر خال به کنج لب یکی طرۀ مشکفام دو ... نگاه شود به انتهای غزل که آمده : « کان کرم جواد خان، کزدل و از کفش برد » و توضیح آیتی در پاورقی ص 276 : « جواد خان، برادرزادۀ اُمّ هانی بوده است » البتّه کتاب های دیگر نیز وابستگی این غزل را به ام هانی تأیید می کنند که در صورت لزوم خواهم فرستاد . هر چند این غزل را نیز به محمّد قلی کازرونی و صحبت لاری و ...هم نسبت می دهند .

2-در،ج 2 . ص 587 تاریخ تذکره ها آمده : « جلد دوم جامع مفیدی ... »

جلد دوم جداگانه اصلاً چاپ نشده و تنها بخشی از آن در فرهنگ ایران زمین جلد 11 ( 1342 ) به کوشش ایرج افشار چاپ شده است .

3-تاریخ تذکره ها . ج 1 ، ص 150 س 13 و 14 – باید شاهدخت ملایری باشد نه جلایری . ن ک : خیّامپور . ص 390 .

4-دربارۀ اخبارالیزد رک : مقدّمۀ یادگارهای یزد ، ج 2 ، ایرج افشار ، تهران ، انجمن آثار ملّی ، 1354 ، صص 29-30 .

5-چند تذکره نیز می دانید در این سال ها چاپ شده از جمله دورۀ سه جلدی حدیقة الشّعرا ، به کوشش عبدالحسین نوایی ، نزهة المجالس به کوشش دکتر محمّد امین ریاحی ، تذکرۀ شعرای آذربایجان ، جلد 1و 2 ، محمّد دیهیم ( ر ک : کیهان فرهنگی ، س 6 ، ش 8 ( آبان 1368 ) ص 44 و ...

6- همان گونه که می دانید تذکرۀ شعرای یزد فتوحی نیز چاپ شده . تذکره شعرای یزد ، عبّاس فتوحی ، تهران ، کتابفروشی تاریخ ، 1366 ، 240 ص . نسبت به پایان نامه تغییرات بسیار کرده ، نخست آنکه شعرای جندق و نائین حذف شده و دوم آن که بخش معاصرین آن غنی تر شده است .

7-نوشته های دکتر وزیری دربارۀ تذکرۀ میخانه به کلّی نادرست است . چرا که بنا به نوشتۀ آیتی و آئینۀ دانشوران و ریحانة الادب و الذریعه ( ذیل وامق ) ، میرزا حسینی مدرّسی یزدی ( وامق زاده ) پسر یحیی مدرسی متخلّص به فدایی بوده که دکتر وزیری از آن دو معجونی درست کرده به نام فدایی مدرّسی یزدی و ثانیاً ضمیمۀ هیچ کدام از نسخۀ دیوان فدایی ( همان سیّد یحیی پسر محمّد علی وامق مؤلّف میکده ) چیزی به نام تذکرۀ میخانه نیست . شما که دور از یزد هستید می توانید فهارس وزیری را بگردید و بنده نیز هر چهار نسخه را ( یکی هنوز در فهرست نیامده، شاید در جلد 6 بیاید ) تورق و بررسی نموده ام و به چنین موردی برنخوردم .

8-ذیل میکده توضیح داده شود برخی جاها آن را به نام آشیانۀ میکده نیز قلمداد کرده اند که به کلّی نادرست است و اینکه نام بخش پایانی میکده ، آستانه است ، نه آشیانه که برخی بر نام تذکره اطلاق کرده اند .

9-حقیر پیشنهادی دارم ، چون این اثر در همیشۀ تاریخ ادبیّات ایران به نام شما خواهد ماند . خوب است تذکره هایی که فیلم شده و نشانش را در سه جلد فهرست میکروفیلم های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران داده اند . شما نیز یادآور شوید که از آن حالت زندانی بودن به درآید . یک پیوستی بگذارید به نام تذکره هایی که فیلم شده است . از این طریق دوستداران ادب . دیگر در چارچوب مقرّرات دست و پاگیر هر کتابخانه ای نمی مانند و برای دیدن یک تذکره به آسانی با یک معرّفی نامۀ فیلم آن را در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه دید و خوانده و یا بر روی آن کار می کنند و آمادۀ چاپش می نمایند .

10-حقیر با تلاش زیاد فهرست شعرای تذکرۀ شبستان را بیرون آوردم . در صورت نیاز و برای افزودن به چاپ سوم بفرمائید بفرستم .

11-فهرست اعلام کامل نیست و می تواند پربارتر از این باشد ، به ویژه آوردن اعلام استدراکات در آن .

12- در سال 1366 . فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ مغنیسا نیز به کوشش دکتر توفیق سبحانی و از سوی مرکز نشر دانشگاهی چاپ شده است.

13-با توجّه با احاطۀ جنابعالی ، افزودن کتابنامه و فهرست منابع برای نوپژوهان بسیار لازم است تا بدانند ریو چیست و استوری چه هست و ...

14-نکتۀ پایانی و بسیار قابل توجّه . اشتباه چشمگیر آقای محمّد شیروانی، فهرست نگار کتابخانۀ وزیری بوده که نسخۀ شمارۀ 452 خطّی ( مندرج در جلد یک فهرست وزیری ) را تذکرۀ شعرای عصر فتحعلی شاه قلمداد کرده و نویسنده اش را محمّد فاضل خان گرّوسی دانسته است . حقیر با مطالعۀ مقدّمۀ تذکره و مطابقت شعرای آن با نسخۀ دانشگاه تهران ( ج 10 . ص 1869 به بعد ) متوجّه شدم که آن مدایح حسینیه است ( ن ک تذکره ها . ج 2 . ص 185-183 ) و شایسته است که نسخۀ دوم این تذکره را در کتابخانۀ وزیری بدانید .

در خاتمه بگویم که اهل ادب انتظار و توقع دارند که فرهنگ سخنوران ایران به کوشش شما چاپ شود یا اینکه کتاب زنده یاد خیّامپور را اصلاح و تکمیل کنید .

چون حقیر مطمئن نبودم که نشانی شما را درست نوشته باشم ، خواهشمند است این نامه را اعلام وصول بفرمائید .

حسین مسرّت

21/9/1368

*آینۀ میراث، س 4، ش 3، پیاپی 15(زمستان 80 13): 124 -122.