نقدی بر کتابشناسی روزنامه نگاری [1]

حسین مسرّت

کتابشناسی روزنامه نگاری ، حمید مقدّم فر ، انتشارات روزنامۀ اوحدی ، تبریز ، 1366 ، وزیری ، 94 ص .

در بهار 1366 کتابی به نام «کتابشناسی روزنامه نگاری» زینت بخش بازار کتاب گردید ، دربارۀ ضرورت و بایستگی کتابشناسی ها سخن بسیار رفته و گفتارهای فراوانی در باب لزوم آن نوشته شده است هم چون :

1-افشار ، ایرج : کتابشناسی، مهم ترین وسیلۀ ایرانشناسی ، راهنمای کتاب ، 9 : 247 -251 .

2-صبا، محسن : اهمیّت کتابشناسی ، کتابداری، دفتر 4 ،ص 35 تا 39 .

آقای صبا در منبع بالا دربارۀ واژه کتابشناسی می نویسد : « فرهنگستان سابق ایران، واژه کتابشناسی را برابر "  Bibliographie " پذیرفت که منظور از این کلمه، آشنایی به کتب مختلف در علوم مختلف است . کتابشناس کسی است که بداند در علم بخصوص چه کتاب هایی موجود است و چه کتاب هایی انتشار یافته ، و از چه منابع و مآخذی می توان دربارۀ آن علم کسب اطّلاع کرد . »

وی در همان گفتار دربارۀ اهمیّت کتابشناسی می آورد :

« ازینروی ساموئل جانسن ( شاعر و منتقد انگلیسی ) گفته است : " دانش بر دو قسم است : یا ما موضوعی را می دانیم و یا می دانیم در کجا می توانیم اطّلاعاتی دربارۀ آن بیابیم . وقتی ما راجع به هر موضوعی می خواهیم تحقیق کنیم، نخستین کاری که باید انجام دهیم آن است که بدانیم چه کتاب هایی در آن موضوع بحث می کند " . »

و دانشمندی دیگر ، اولیور وندل هلمز ( استاد دانشگاه هاروارد ) همین مطلب را با توضیحی بیشتر تشریح می کند :

"هیچ گاه سابقۀ حقایق آن قدر کهنه نمی شود که خالی از فایده باشد ، مشروط بر اینکه طریق مطمئن و آماده ای برای دسترسی به حقیقت یا حقایق جدیدی که در جستجوی آن ها هستیم داشته باشیم . این مطلب مرا بر آن می دارد تا دربارۀ چیزی که به نظر من یکی از کارهای اساسی است که باید توسّط دانشمندان نسل حاضر و آینده انجام گیرد  گفتگو کنم ....منظور من تهیّه کتابشناسیهای مختلف است " . »

همچنین دربارۀ مطبوعات نیز دو جملۀ بسیار رسا برگزیده شده است که شاید بر غنای این نوشته بیفزاید :

« مطبوعات روزنامه ای، دانشگاه تودۀ مردم است » ج . سیرتن

« روزنامه ، این ها خلاصه و عصارۀ وقایع زمان است که فضیلت و رذیلت را به صورت واقعی آن ها نمایش می دهد و روزگار را چنانکه هست مجسّم می سازد . » ویلیام شکسپیر

امّا اینکه در این شرایط گرانی و کمبود کاغذ و .. کسی همّت کند و دست به کار تدوین کتابشناسی شود که جز رنج بسیار، هیچ فایدۀ دیگری در بر ندارد ، بویژه آنکه کتب مرجع در ایران، خریدار چندانی ندارد و تنها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که می تواند با خرید آن برای کتابخانه های زیر پوشش خود وسایل تشویق مؤلّفان را برای چاپ این گونه کتاب ها فراهم آورد . به هرحال کوشش های آقای مقدّم فر در تدوین این کتاب بویژه آنکه در شهرستان دوری هم چون مراغه سکونت دارد و دسترسی به کتاب های مرجع دشوار است، بسیار شایستۀ قدردانی است .

قبل از چاپ این کتاب در فهرست مقالات فارسی (1) – کتابشناسی رسانه های گروهی (2) – کتابشناسی موضوعی رسانه های همگانی – مجلّه کتابداری و چند جای دیگر به نام کتاب ها و مقالاتی برمی خوریم که دربارۀ روزنامه نگاری و تاریخچه و مسائل جنبی آن بنگارش درآمده است .

امّا اینک به کتابی مستقل به نام «کتابشناسی روزنامه نگاری» برمی خوریم و طبعاً یکسری توقّعات را ایجاد می کند ، نکاتی چند به نظر نگارنده رسیده که بایسته می داند متذکّر شود و امید است در چاپ های بعدی برطرف و بر غنای آن افزوده گردد .

1-کتاب نامبرده به دو بخش عمدۀ کتابشناسی و مقاله و پایان نامه تقسیم شده ، حال آنکه بهتر می بود این تقسیم بندی موضوعی می شد، آن گاه به دو بخش نامبرده تقسیم می گردید ، این موضوعات می توانست شامل : کلیّات ، تاریخچه ، جامعه شناسی ، قانون ، آزادی ، آموزش ، مطبوعات ایران ( در دوره های 4 گانه آغاز تا 1320 20 تا 32-32 تا 57 و 57 به بعد ) ، مطبوعات در کشورهای دیگر و معرّفی و نقد باشد .

2-چون در درون کتاب به کتابشناسی مجلّات نیز پرداخته شده، نام کتابشناسی مطبوعات برای کتاب زیبنده تر است .

3-خواننده ای که در پی یافتن منابعی برای موضوع تحقیق خود است، چون منابع و مآخذ کتاب را می بیند دیگر با خیالی آسوده به سراغ آنها نمی رود در حالی که در کتابشناسی نامبرده چنین نیست ، زیرا به عنوان مثال در فهرست مقالات فارسی که مآخذ آقای مقدّم فر بوده به عنوان نمونه این موارد از قلم افتاده است :

جلد نخست:

الف-تربیّت ، محمّد علی : تأسیس مطبعه و آغاز روزنامه نگاری در ایران ، باختر 2 : 193-198 .

ب-تقی زاده ، حسن : چاپخانه و روزنامه در ایران ، کاوه، ج 6 ش 5 : 11-14

جلد دوم

الف –نفیسی ، سعید : مطبوعات ، کتاب ایرانشهر ، 2 ( 1342 ) : 1247 -1263

جلد سوم

الف-نقوی ، شهریار باحیدر : مجلّات فارسی در پاکستان ، هلال ، ج 16 ( 1347 ) ش 3 :25-27 .

ب-وحیدنیا ، سیف الله : تاریخ نشریّات ادبی ایران ، ارمغان ... و 5 مورد دیگر

یا کتابشناسی رسانه های گروهی ، نمایۀ روزنامۀ اطّلاعات 1358 و فهرست رساله های تحصیلی دانشگاه تهران (14 مورد ) که دیگر منابع گردآورنده است از بسیار کتاب ها و مقالات نشانی نمی یابیم . از اینروست که با صراحت می توان بر آن « گزیده کتابشناسی و مقاله شناسی مطبوعات » نام نهاد .

4-برخی کتب مرجع که حاوی کتابشناسی و مقاله شناسی مطبوعات است نیز مورد استفادۀ گردآورنده قرار نگرفته است

هم چون :

الف –حمزه لو ، بیژن : کتابشناسی موضوعی رسانه های همگانی . پژوهشکدۀ علوم ارتباطی و توسعه ایران ، تهران 1358 -99 ص.

ب-بنی آدم ، حسین : کتابشناسی موضوعی ایران از ... تا 1354 . مرکز اسناد فرهنگی آسیا ، تهران 1357 ، 253 ص.

ج-فهرست مقالات فرهنگی در مطبوعات ایران دوره 1 تا 5 . مرکز اسناد فرهنگی آسیا ، تهران از بهار 55 تا بهار 59 .

د-فهرست موضوعی پایان نامه های فوق لیسانس کتابداری ، مرکز خدمات کتابداری ، تهران ، 1350 ، 135 ص .

ه-کتابنامۀ کتابداری ( ویرایش دوم ) ، مرکز خدمات کتابداری ، تهران ، 1360 ، 270 ص .

و-دستمالچی ، مهین : فهرست گزیده مقالات روزنامه های ایران ( آیندگان – اطّلاعات – کیهان ) – سه جلد ، مرکز مدارک علمی تهران -1354 تا 1356 .

ز-فهرست مقالات فارسی در مطبوعات جمهوری اسلامی ایران ، دوره اوّل 1361 – دورۀ دوم 1362 ( استفاده شده ) دورۀ سوم 1363 تهران: وزارت ارشاد اسلامی.

ح-مجلّۀ کتابداری دفتر 3 : 242-251 ( کتابشناسی مطبوعات فارسی ).

ط-چون در زمینۀ کتاب، منابع نویسنده حداکثر تا سال 1356 است ( آن هم ناقص ) لزوم بررسی کتابشناسی های ملّی منتشره از سوی کتابخانۀ ملّی ایران – کتابشناسی های سالیانه و ده ساله انجمن کتاب ، پیک کتاب ش 1 تا 9 – کتابنامه های ارشاد از مهر 1363 تاکنون ، حداقل برای دوره های پس از کتاب های چاپی فارسی خانبابا مشار سودمند خواهد بود .

از اینرو می توان گفت کتاب ها و مقالاتی که در این کتابشناسی و مقاله شناسی نیامده به بیش از صد مورد می رسد که فرصت پرداختن به آن ها در این گفتار میسّر نیست و تنها به سه نمونۀ آن بسنده می شود :

الف –زنهاری عبدالعلی:تاریخ مطبوعات ایران و جهان، تهران: اقبال، 1328، 80ص.

ب-مستوفی ، شمس : مقایسۀ جراید ایران واروپا ، لندن[بی نا]، 1955م، 88ص فارسی و 120 ص انگلیسی.

ج-الول ساتن، ل پ : مطبوعات ایران 47-1941 میلادی ( 26-1320 شمسی ) – مؤسُسۀ انگلیسی مطالعات فارسی ( این مقاله مبنای کتاب مطبوعات ایران آقای حسین ابوترابیان است . )

5-بودن اشتباهات چاپی در درون کتاب، وجود یک درست نامه را در پایان کتاب ضروری می نماید . هم چون :

شناسه 218 که روشنفکر 29 آذر درست است و در صفحات 22-23-38و 39 است. نیز شناسۀ 283 که اطّلاعات 4/4/58 درست است والخ .

6-در برخی شناسنامه ها کمبودهایی همچون : نام نویسنده کتاب یا گفتار ( شناسۀ 81 و 124 عبّاس اقبال ،شناسۀ 123 محمّد علی تربیّت، شناسۀ 189 حسن تقی زاده – شناسۀ 235 ترجمه شده از اکوا و ایران ) – دوره های دیگری که مقاله در آن آمده ( شناسۀ 402 دورۀ 24 ،ش 12 و دورۀ 25،ش 1-2-5-6-8 ) – همکاران نویسنده ( شناسۀ 5 محمّد علی تربیّت و شناسۀ 32 و دیگران ) – کوشندگان ( شناسۀ 361 رحیم سعیدی ) و غیره هر چند در منبع اصلی اشاره شده، ولی در کتابشناسی از قلم افتاده است .

7-در بخش فهرست ها برخی جابه جایی ها به چشم می خورد. هم چون روزنامه نگاری که پس از روزنامه ها فهرست شده است . از آنجا که گردآورنده خود، سر دبیر روزنامۀ وزین اوحدی مراغه است و دستی در مطبوعات دارد می توانیم امیدوار باشیم که کتاب در چاپ های بعدی به ازین باشد . در پایان این جانب برخی منابع را که جایی بدان اشاره نشده و می تواند یادیگر ایشان برای تکمیل کتابشناسی و مقاله شناسی باشد می آورم :

1-فهرست مقالات فارسی در مطبوعات جمهوری اسلامی ایران، دورۀ چهارم (1364 ) شماره های اوّل تا چهارم، تهران: وزارت ارشاد اسلامی 1366 . دورۀ پنجم 1367 .

2-فهرست مندرجات مجلّات کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی – 19 شماره تاکنون چاپ شده است کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی مشهد – 1363 – 1367 .

3-زهری ، محمّد: کارنامۀ تحقیقات ایرانی در سال 1354 ، فرهنگستان ادب و هنر ایران ، 1355 . 219 ص .

4-زهری ، محمّد: کارنامۀ تحقیقات ایرانی در سال  1355 ، فرهنگستان ادب و هنر ایران ، 1356 ، 150 ص .

5-صافی ،قاسم : مجموعه گفتارهایی دربارۀ چند تن از رجال ادب و تاریخ ایران ،تهران: کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران ، 1358 ، 500 ص و مصوّر ( کتابشناسی مطبوعات و چند مقالۀ دیگر دربارۀ مطبوعات دارد )

6-مؤسّسۀ اطّلاعات : اطّلاعات در یک ربع قرن ، مؤسّسۀ اطّلاعات ،1329، 267 ص . ( دربارۀ پیدایش اطّلاعات )

7-ادیب رضوی : خاطرات یک وکیل . مؤلّف ، تهران 1356 ، 146 ص . ( دربارۀ زندگی و خاطرات ادیب رضوی، سردبیر نشریّۀ آتشفشان تهران )

8-ابوترابیان ، حسین : مطبوعات ایران ، مؤسّسۀ اطّلاعات ، تهران ، 1366 ، 351 ص .

9-صداقت کیش ، جمشید : روزنامه وقایع جانگداز یزد الی شیراز ، چیستا، سال 4 ، ش 7 و 8 و 9 .

10-رضازاد، ملک ، رحیم : نسیم شمال، دفتر 4 : 39-50 .

11-«مطبوعات ایران»سپید وسیاه، دورۀ جدید، ش 28 ( 15 تیر 1358 ) : 16-39 .

12-مطبوعات ایران در سال های 26-1320 ، کلمۀ ش 2 – نشریّۀ واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی ص 18-34 .

13-پاکدامن ، ناصر : از دگرسانسوری تا خودسانسوری ، کیهان 26/7/57 .

14-ویژه نامۀ طوفان دهساله ، هفته نامۀ طوفان یزد ، 1338 . ( دربارۀ زندگی احمد مدیر، سردبیر شیرکوه یزد + روزنامۀ گلبهار یزد و ... )

15-نیکو همّت ، احمد : گذری تازه بر تاریخ مطبوعات، هفته نامۀ ماهان تهران ( 1366 ) ش 345 الی .... ( حاوی کتابشناسی مطبوعات ایران از آغاز تاکنون )

16-بررسی روزنامه های شرق ، برق ، رعد . پایان نامۀ تحصیلی دانشکدۀ علوم ارتباطات اجتماعی ، تهران .

17-خیری ، رضا : فهرست موضوعی پایان نامه های تحصیلی  دانشجویان دانشگاه اصفهان موجود در کتابخانه های مرکزی دانشگاه ، اصفهان: کتابخانۀ مرکزی دانشگاه اصفهان، 1364 ، 575 ص .

زیرنویس

1-افشار ، ایرج: فهرست مقالات فارسی ،تهران: انتشارات حبیبی، چاپ دوم 1356، 3 جلد

2-دستمالچی ، میهن : کتابشناسی رسانه های گروهی . مرکز اسناد فرهنگی آسیا ، تهران 1356 ،248 ص .

[1] ویرایش نخست : رسانه ، س 1 ، ش 2 ( تابستان 69 ) : 83-82 .