نسّاجی در یزد*

پیوند از : حسین مسرّت

« هنگامی که مارکوپولو جهانگرد و تاجر ایتالیایی که به قصد چین از یزد گذشت ، یزد دارای بهترین پارچه های ابریشمی بوده و قبل از آن زمان و در زمان حاضر نیز یکی از مراکز مهمّ نسّاجی ایران بوده و هست ، از پارچه بافی و صنعت نسّاجی یزد همیشه تعریف کرده اند ....در فارسنامه آمده که جامه های دیبا و پشطی و فرّخ و مانند این نیکو کنند و از آنچ همه گوسفندان ایشان بز باشند و پوست آن قوی بود .

لطف علی بیک نیز در آتشکدۀ آذر نوشته که شغل نسّاجی در یزد شیوع دارد والحق در آن باب صاحب تصرّفند و اکثر ملبوس آنجا به ولایات ایران می بردند .

( ژوزف بار بارو ) که سال 1474 مسیحی به یزد رفته نوشته : «یزد از شهرهای صنعتی است و انواع و اقسام کالاهای ابریشمی و فاسدانی اعلاء در آنجا بافته می شود تا به جایی که ( لردکرزن ) چون به یزد  رفته از 1800 دستگاه ابریشم بافی یاد می کند .

استادان نسّاجی یزد همیشه معروف زمان خود بوده اند . یکی از آن ها غیاث الدّین معروف به خواجه غیاث نقشبند است. به حدّی در کار خود استاد و مهارتی بسزا در بافتن پارچه های ابریشمی داشت که از کارهای او شاه عبّاس برای پادشاهان دیار فرنگ هدیه می فرستاد و در منتظم ناصری و تاریخ مفیدی است که یک خواجه غیاث هم زمان شاهرخ میرزا در یزد بوده است به امر شاهرخ، پردۀ کعبه را در یزد تهیّه کرده و به هرات بردند و از آنجا به مکّه و با احترام عجیبی به کعبه آویختند و معلوم است که خواجه غیاث دو نفرند که یکی در زمان شاهرخ و دیگری در زمان شاه عبّاس می زیسته است .

امروز هشت تکّه از دست بافت های خواجه غیاث درزمان شاه عبّاس در موزه های فرنگ و اروپا محفوظ مانده است .

دکتر  فیلکس اگرما  که در خصوص صنایع نسّاجی دورۀ صفویّه مطالعات عمیقی دارد می گوید که این نوع صفت غیاث الدّین در ایران بی نظیر بوده و کسی به پای او نرسید .

پرفسور «یپ » آمریکایی چند سال قبل حدود 1349 قمری به یزد آمد . در محضر دانایان و ارباب اطّلاع یزد نقل از صنعت نسّاجی یزد و مهارت خواجه غیاث الدِن کرد و گفت زری سه روئی در موزۀ فرنگ از او الان باقی است .

در مجلّۀ یادگار به قلم عبّاس اقبال، سال دوم، شمارۀ اول در نامه ای شاه طهماسب صفوی دستور می دهد که تدارک لباس برای لشکر شاه همایون هندی که به ایران می آمد بنمایند ، دستور داده است اطلس یزدی بدوزند .

غزلی با آب طلا بر کتیبه نقش کرده بر در خانه اش:

خانۀ ما که بنای غم از آن ویران است

وقف رندان خراباتی بی سامان است

الخ

( مجموعۀ وزیری ، ج اوّل – سیّد علی محمّد وزیری )

غیاث الدّین نقشبند یزدی

در کتاب تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام تألیف دکتر زکی محمّد حسن و ترجمۀ محمّد علی خلیلی آمده که : «بهترین مراکز نسّاجی و بافندگی این دوره [ صفوی ] ... یزد ... بود که مخصوصاً کارخانه های آن ها به نرمی و دقّت در بافت و تناسب رنگ ها و زیبایی معروف بودند ... امّا تبریز و یزد به بافتن پارچه هایی که با تصاویر آدمی که به دست نقّاشان معروف دورۀ صفوی و یا کسانی که تقلید و پیروی آن ها را کرده اند تهیّه می شد، معروف و مشهور گردیده اند .

.... البتّه شکی نیست که همکاری نقّاشان و نسّاجان در یزد و کاشان موجب به وجود آمدن پارچه هایی شده که در فنّ نسّاجی شاهکاری به شمار می روند و چنین می نماید که کارخانه های نسّاجی شهر یزد با دستور و نظارت دولت کار می کرده است و از این کارخانه ها نمونه های بسیار عالی و جالب توجّهی امروز در دارالآثار العربیه موجود است که نقوش تزئینی آن ها را تصاویر آدمی تشکیل می دهد .

از نسّاجان و پارچه بافان قرن دهم هجری ( شانزدهم میلادی ) ایران بعضی ها را می شناسیم و آثار صنعتی که دارند نام شان را برای ما به یادگار گذارده است و این اشخاص عبارتند از : غیاث ... معزّالدّین بن غیاث [ پسر غیاث الدّین ] که نام آن ها بر مجموعه ای از پارچه ها که فعلاً در بعضی از موزه های شخصی آثار زیبایی اروپا و آمریکا است دیده می شود .

امّا غیاث الدّین از اهل یزد بود [ در شماره هفتم ( سال 1934 ) از مجلّۀ آمریکایی انجمن فنون و آثار ایرانی ] و در خانه ای پرورش یافت که با فن و صنعت رابطۀ محکمی داشت . زیرا جدّش یکی از خطّاطان معروف بود، خود غیاث هم بر اثر ثروت و دارایی که داشت موفّق شد جزء درباریان شاه عبّاس درآید و از آن وقت در بافتن منسوجات مصوّر شهرتی تحصیل کرد و به حدّی پارچه های بافت او مورد توجّه بود که شاه از آن ها برای سایر پادشاهان و امراء هدایایی می فرستاد، گر چه ممکن است آثار فنّی این شخص زیا د باشد، امّا امروز بیش از هشت قطعه از منسوجات او در دست نیست که میان آن ها دو پارچۀ ابریشمی و دو دیگر مخمل است، ولی پارچه های دیگری نیز هست که با آنکه نام او را ندارد، باز ترجیح داده می شود که از بافت و صنعت او باشد. به هرحال در تصاویر پارچه های غیاث، سبک و اسلوب نقّاشی رضا عبّاسی نمایان است و موضوع های تزئینی از قبیل گل و غنچه و فروع نباتات متّصل ( آرابسک ) و گل لوتس و برگ ها و بادزن های نخلی ( پالمت ) خیلی کاملتر و دقیق تر است .

یکی از اقسام مخمل ها که شهر یزد به بافت آن معروف و مشهور شد، مخمل عنابی سیر است که در خانه ها به جای جانماز به کار می رفته و موضوع تزئین آن عبارت از چند عدد گل های بزرگ ساقه بلند زرد طلائی با بعضی از برگ های سبز بود و در موزۀ ویکتوریا و آلبرت لندن، یک قطعه پارچه از آثار صنعتی شهر یزد موجود است که موضوع تزئینی آن عبارت از بادزن های نخلی و شاخه نباتات گلدار است و مدّعی هستند یکی از دو پارچه ای است که سفیر شاه عبّاس کبیر در سال 1600 م به عنوان هدیه برای دوک شهر ونیز آورده  است . »

به امید آنکه در آینده بتوانم گفتار ارجمندی دربارۀ نسّاجی یزد از زمان های گذشته تاکنون در دسترس پژوهندگان و پژوهشگران بگذارم .

*ندای یزد، ش25.