آثار محمد طاهر نصرآبادی*(2)

معرّفی نسخه ها

الف: نسخه های مورد استفاده

      1-نسخۀ کتابخانۀ وزیری یزد ، شمارۀ 2602 ، نسخ و نستعلیق خوش سبز علی بابا احمدی بختیاری در غرّۀ رجب 1091 ق ( اسامی به خطّ ثلث ) ، 421 برگ ، شمارۀ عمومی 15634 با مهر و امضای نصرآبادی, و مهر تملّک محمّدحسین درپایان ، میکروفیلم شمارۀ 2602 کتابخانۀ وزیری یزد و کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی 26.16 س م . ماده تاریخ پایان تحریر نسخه : « گل گلشن خیال » = 1091 ق .

آغاز بسم الله سرسبزی نهال خامه ات از طراوت بحر ذخّار، تذکار حمد صانعی است ...

انجام : نودست و ثلث نود خود ظاهرست .

      این نسخه به سبب ارزش های زیادی چون ، در برداشتن شرح حال و نمونۀ اشعار بیشتر از بقیّۀ نسخه ها ، اختلاف فراوان با نسخۀچاپی ،تصحیح و تایید مؤلّف، منحصر بودن زمان تألیف و داشتن امتیازاتی دیگر برای تصحیح مجدّد این تذکره ، نسخۀ اساس قرار گرفت .

      در آغاز نسخۀ وزیری دو برگ از فهرست و یک برگ از دیباچه ، نو نویس است ( یک برگ دیباچه به خط خوش آقای محمود رهبران خوش نویس یزدی است ) . در صفحات آغازین کتاب که شامل فهرست است ( ص 10-1 ) اشتباهی در صحّافی آن دیده می شود ، همچنین در درون متن چند صفحه جا به جا شده است .

     این نسخه نسبت به تذکرۀ چاپ شدۀ نصرآبادی, ، حدود بیست شاعر افزون دارد که بعضی از آنها نامشان به قرار زیر است :

عبدالعزیز خان ، سیّدی خان بیگ چگنی ، میرزا شاه حسین سبزواری ، میرزا هادی ، میرزا ابوالحسن حسینی اصفهانی ، میرمحمّد شریف سبزواری ، میرزا رحیم چلپی ، محمّد تقی میر ، مولانا رشید ، درویش کاینات نصرآبادی, ، درویش جان بیگی ، حاج جعفر ، قدیرای عرفان اصفهانی و غیره .

    استاد احمد گلچین معانی در مقالۀ « نظری به تذکرۀ نصرآبادی, » پیش از نقل تراجم اضافی نسخۀ وزیری، موارد بسیاری را که در چاپ وحید دستگردی نادرست است برشمرده و می افزاید : » به همین نسبت اختلاف عبارات دو متن را باید قیاس کرد »[1]

وی موارد از اشتباه و اختلاف این نسخه را با چاپ وحید در حاشیۀ این نسخه در سال 1344 افزوده است ؛ ایشان در  حاشیۀ ص 182 خطی ( شرح میرزا محمّد ) و حاشیۀ ص 167 ( شرح میرزا صدرا ) مرقوم داشته اند که این دو شاعر در تذکرۀ نصرآبادی, چاپ وحید نیست . در حالی که در صفحات بعد بوده است . همچنین چند شرح حال تا ص 100 نسخۀ وزیری وجود دارد که در چاپ وحید نیست و وی در تاریخ تذکره ها (402:1 ) و نیز در ناموارۀ افشار(1973:4 – 1958 ) اشارتی به آن نکرده است .

    استاد گلچین معانی دربارۀ این نسخه می نویسد : « از نسخه های خوب و قابل اعتماد و در حکم نسخۀ اصل است . »

     امّا مهمترین امتیاز این نسخه بر سایر نسخ را ، باید وجود یادداشتی به تاریخ رجب 1091 به خطّ نصرآبادی, در پایان نسخه دانست که دلالت دارد بر تأیید و تصحیح صاحب تذکره ( متن کامل این یادداشت در پایان متن اصلی تذکرۀ نصرآبادی, چاپ مدقق یزدی ص 3 آمده است ) . در بخشی از این یادداشت می خوانیم :

     « بعد از آنکه یکی به خطّ خود در قید کتابت آورده ، کاتب دیگری به ترتیب این نسخه مأمور کرد و به مقابلۀ نظری کمینه رسید ، امید که چون این نسخه سایر و ساری گردد و به نظر بصیرت راست بینان مشرّف شود . فقیر پروری مسلوک داشته ، خامۀ اصلاح دریغ ندارند و اگرچیزی ترک شده باشد ، داخل نموده ، زاید ناپسند را اخراج کنند . "

بنابر آنچه گذشت نکات زیر روشن می گردد :

1-نسخۀ کاملی به خطّ نصرآبادی, وجود داشته که اکنون نشانی از آن نیست .

2-نسخۀ وزیری به دستور نصرآبادی, از نسخۀ دست نویس خودش استنساخ گردیده و بعداً مقابله شده است ( برخی تراشیدگی های حروف نسخۀ وزیری مبیّن این است که پس از نوشتن بازخوانی و اصلاح شده است . )

      این نسخه به غیر از آنکه کامل ترین و جامع ترین نسخه است ، با این وجود بسیاری عبارات و ابیات و واژه ها و نیز چند شرح حال در دیگر نسخه ها دیده می شود که این نسخه ندارد ، همچون : میرزا محمّد طاهر ، ملاغیاث نجومی ، شیر مردان بیک ، استاد علی اکبر ، ملاحسسن گیلانی ، ملاحسینعلی ، ملامسکین بخاری و چند معمّا و شرح آن .

این نسخه با نشان «A »در متن مشخص شده است .

2-نسخۀ خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران ، شماره 3342 ، نسخ زیبا ، بی تا ( ظ سدۀ یازدهم هجری ) ، کاتب معلوم نیست ، 219 گ ، ( خریداری از کتابخانۀ شخصی محمّد علی تربیّت تبریزی ) ، با مهر تملّک شاه حسین .

آغاز و انجام : برابر اصل .

     یکی از دو نسخه ای است که حسن وحید دستگردی بر مبنای آن نخستین چاپ تذکرۀ نصرآبادی, را به انجام رساند . در آغاز آن فهرستی از شعرا قرار دارد . میان ص 17 و 18 ، پنج صفحه و میان 57 و 58 ، دوازده صفحه و ص 312 تا 378 و فهرست ، نو نویس است .

  در صفحه عنوان نسخه ، این عبارت به چشم می خورد « کتاب تذکره الشعرای بندگان میرزا محمّد طاهر نصرآبادی ... هبه صحیّه شرعیّه نموده شد به فرزند ارجمند عبدالعلی » با مهر محمّد تقی با تاریخی که خوانده نمی شود .

     از ویژگی های بارز نسخۀ نامبرده ، وجود دو ذیل در حواشی آن است ، نخست ذیل تذکرۀ نصرآبادی ( حاشیۀ ص 1-15 و 88-86) و دیگر تذکرۀ شعرای عرب ( حاشیۀ ص 207-190 ) که در جای خود شرح آن خواهد آمد . این نسخه پس از نسخۀ اساس ، نسبت به دیگر نسخه ها کاملتر است ، یعنی 19 شرح را ندارد و هفت شرح را افزون بر نسخۀ وزیری دارد .

    از دیگر مزایای این نسخه ، نسبت به سایر نسخه ها ، دارا بودن تاریخ هایی است که بعداً نصرآبادی بدان دست یافته است و گمان می رود که بوسیلۀ خود نصرآبادی در متن وارد شده است . این نسخه به غیر اختلاف ها و اضافاتی که از نظر واژه ها و ابیات با دیگر نسخه ها ، از جمله نسخۀ اساس دارد ، این شرح ها را اضافه دارد : میرزا محمّد طاهر ، شیر مردان بیک ، استاد علی اکبر ، ملا حیدر علی فایض ، میرزا حسن واهب ، مانی و ملک شجاع .

باتوجّه به اینکه برخی تاریخ ها که بعداً به نسخه افزوده شده و به خط دیگری است ، می توان نتیحه گرفت که متن اصلی به خطّ خود نصرآبادی است با یادآوری این نکته که .نصرآبادی نزد عبدالباقی اصفهانی ، خوشنویسی می آموخته و این افزودگی ها را در زمان کهولت و لرزش دست نوشته است .

     بدین ترتیب ذیل برخی سرگذشت ها ، تاریخ جدید نوشته شده است . از جمله در سرگذشت میرزا طاهر قزوینی ، تاریخ 1112 ق و مسیحای معنی تاریخ 1115 ق دیده می شود .

     این نسخه در پاورقی با نشان« T » نموده شده است .

3-نسخۀ خطّی کتابخانۀ ملّی ملک تهران ، ش 3793 ، نسخ زیبای قرن دوازدهم ، 172 گ ، 6/12 .21 س م . ( خریداری از کتابخانۀ حاج مخبرالسلطنه )

آغاز : برابر اصل .

انجام موجود : هرچند که نقش مدّعا می طلبد .

نسخه در آغاز ، فهرست شعرا را در چهار برگ دارد و در پایان در رباعی تاریخ ورود شاهزاده اکبر به اصفهان افتادگی داد.

     نسخۀ نامبرده یکی از دو نسخه ای است که در اختیار وحید دستگردی بوده و تصحیح تذکرۀ نصرآبادی با توجه به آن صورت گرفته است و مانند نسخۀ دانشگاه تهران کمبودها و اختلافاتی با نسخۀ وزیری دارد ، ولی با نسخۀ ایندیا آفیس از نظر تعداد شعرا کاملاً شبیه است.این نسخۀ نیز بجز برخی اضافات و اختلافاتی که با سایر نسخ بویژه با نسخۀ اساس از نظر اختلاف در واژه ها و اشعار دارد ، شرح زندگی نامه های استاد علی اکبر، ملّامسکین بخاری ، میرزا بدیع نصرآبادی را اضافه دارد و حدود 65 شرح حال نسبت به نسخۀ اساس کم دارد ، از اینرو از لحاظ ارزش در رتبۀ سوم قرار می گیرد .

  این نسخه در پاورقی متن با نشانۀ «m» مشخّص شده است.

4-نسخۀ خطّی کتابخانه ایندیا آفیس ( INDIA OFFICE ) لندن  ، نستعلیق بدخط ، بی تا ، 753 گ ، با مهری که خوانده نمی شود .

آغاز : برابر اصل .

انجام : بیت مقدّس ز سلیمان معمور.

در یادداشت آغاز نسخه به زبان انگلیسی چنین آمده است :

Persian manuscript Ethe 669:I.O.2565

Microfilmed January 1962.fool.376.

در صفحۀ عنوان نام آن " تدکرۀ ناصری " آمده است . از ویژگی های این نسخه به غیر از آنکه بسیاری از شرح حال ها ( حدود 50 شرح ) را ندارد ، اساس متن هم ناقص بوده ، بسیاری از تواریخ آن اشتباه است . ( مثلاً ذیل ملّا علیرضا 1712 ق آمد ) دیگر آنکه به غیراز بدخطّی ، اغلاط املایی چندی همچون : نسر (=نثر) مسموعه(=مسموع) داشته و برخی جملات آن نیز نادرست است و از مزایای آن به غیر از آنکه ابیات بیشتری نسبت به دیگر نسخه ها بویژه نسخۀ اساس دارد، دو شرح به نامهای استاد علی اکبر و میرزا بدیع نصرآبادی نیز افزون بر نسخۀ اساس دارد .

     این نسخه در پاورقی با نشانۀ " H " آمده است .

****

هرچهار نسخۀ خطی واژه ، عبارات و ابیاتی افتاده دارند که سهم نسخۀ وزیری از بقیه کمتر است . اختلاف نسخه ها بویژه در زمینه تواریخ فراوان است .

  5-نسخۀ چاپی ، به کوشش : حسن وحید دستگردی ، تهران : فروغی ، چاپ سوم ،1361،وزیری ، 575 ص .

     باتوجّه به اینکه نزدیک  به شصت سال است که این کتاب با تجدید چاپ های مکرّر در دسترس دوستداران فرهنگ و ادب است و نیز به دلیل اینکه مصحح آن خود از شاعران برجسته و سخن شناسان معاصر بوده ، کتاب های زیادی به کوشش وی ویرایش و تدوین شده است و اطّلاعات خوب و وسیعی در زمینۀ ادب فارسی به دست آورده است ، بنابراین نسخۀ چاپی نیز در تصحیح این کتاب مورد استفاده قرار گرفت تا با بهره گیری از نظریات وی در تصحیح قیاسی این کتاب تا اندازه ای راه گشا باشد .

     وحید دستگردی موارد بسیاری را تصحیح قیاسی کرده است که در پاورقی متن با حروف " v " مشخص شده و روشن می گردد حتی گاهی عبارتی را تغییر داده که در هیچ کدام از دو نسخۀ ملک و تربیّت ( دانشگاه ) که مورد استفاده اش بوده نیست ، از جمله ذیل " سیّد مبارک " می آورد : « جوان کاردان و آدم بهمّتی است » در حالی که در نسخه ها چنین است : « جوان آدمی بهمّتی است » .

      در برخی جاها ( ذیل محمّد جعفر بیگ ) و ( ذیل میرزا امام قلی ) عباراتی را از نسخه های ملک و تربیّت ساقط کرده است ، چنانکه می توان گفت کمتر شرح حالی است که وحید در آن دخل و تصرّف نکرده باشد که با مطابقت با اصل نسخه ها به نادرستی این چاپ پی می بریم . همچنین برخی از واژه هایی را که بوسیلۀ کاتبان نسخه های ملک و تربیّت از قلم افتاده ، افزوده که برخی درست و برخی نیز با اندک تفاوت درست است . حتّی برخی جاها مثلاً ذیل محمّد شفیع، تاریخ آمدن وی که در همۀ نسخه ها 1088 است در چاپ وحید 1077 آمده . نکتۀ بسیار مهم آنکه ، علی رغم اینکه نسخه های ملک و تربیّت مورد استفادۀ وحید بوده ، باز در بسیاری از جاها شرح حال ها ( همچون : قدیرای عرفان ) و اشعار و عبارات و واژه ها افتادگی دارد در حالی که موارد مزبور در این دو نسخه وجود داشته است .

سایر موارد برای پرهیز از تکرار دیل معرّفی نسخۀ وزیری و امتیازات چاپ حاضر آمده است .

ب : نسخه های دور از دسترس

1-نسخۀ خطّی به خطّ محمّد طاهر نصرآبادی ، مؤلّف کتاب .

2-نسخۀ خطّی نزد عبّاس تاجمیر ریاحی از نوادگان محمّد طاهر نصرآبادی ، که به نقل از آقای طاهر تاجمیر ریاحی نزد نوۀ وی در اصفهان است ( اطّلاع شفاهی از تاجمیر ریاحی ، 15/7/76) .

3-"بخشی از تذکرۀ نصرآبادی " در سفینۀ خطّی کتابخانۀ شخصی عبدالعلی ادیب برومند ، تحریر حدود ربع اول قرن دوازدهم هجری .

استاد احمد گلچین معانی که این سفینه را دیده ، در شرح آن می نویسد :

« در این سفینه که باقی ماندۀ کتاب بزرگتری است ، پاره ای از تذکرۀ نصرآبادی به نظر نگارنده رسید که با نسخۀ چاپی اختلاف بسیار داشت . از جمله اینکه در قسمتی از فرقۀ اوّل از صف چهارم که مربوط به شعرای خراسان است . شعرای هرات به دنبال هم مذکور بودند . تراجم شعرای ذیل را هم اضافه داشت :

ایمانی بیگ هراتی طالع تخلّص ، خضر بیگ هراتی خضر تخلّص ، حاجی باقی هراتی نسبت تخلّص ، حاجی محمّد صلاح با خزر فایض تخلّص و نیز شفیعای شکسته نویس که در چاپ وحید ( ص 406 ) از ولایت خراسان مذکور است . در این نسخه از مردم باخرزی نوشته شده ، و ناظم هراتی که در چاپ وحید ( ص 330 ) از مثنوی یوسف و زلیخایش دکری نشده ، در این نسخه مذکور است و هجده بیت هم از مثنوی مزبور ثبت گردیده ، عبارت هردو ترجمه بیشتر از چاپ وحید است.»[2]

4-نسخۀ خطّی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس ، ( ناقص ) ( نقل از آقای ناجی نصرآبادی).

5- نسخۀ خطّی موزۀ ملّی پاکستان ، شمارۀ N.M1958-37/1 ، تعلیق خوش محمّد مقیم بن حاجی کمال اصفهانی ، 14 رجب 1157 ق در شاهجهان آباد ، ورق 1-339 ( موزه 235:1 ) [ فهرست نسخه های خطّی فارسی موزۀ ملّی پاکستان :800 ] .

     آقای عارف نوشاهی ، گردآورندۀ فهرست نامبرده در توضیح آن نوشته : « نسخه را در موزه به دست نیاوردم . دوست محترم ما آقای مشفق خواجه که این نسخه را دیده است . می گویند که انتساب این نسخه های چاپی و خطّی تفاوت دارد .»[3]

مزیّت چاپ حاضر نسبت به چاپ های قبلی

     براساس نکاتی که در شرح نسخۀ وزیری بیان شده است وباتوجّه به اینکه مرحوم وحید دستگردی در زمان تصحیح تذکرۀ نصرآبادی ، تنها دو نسخۀ کتابخانۀ ملک و تربیّت ( دانشگاه تهران ) را در اختیار داشته است و این دو نسخه به غیر از آنکه بسیاری از شرح حال ها را ندارند ، اختلاف های زیادی بین آن دو با نسخۀ وزیری به چشم می خورد که شمار اغلاط استنساخی آن فراوان است . برخی از این اشتباهات و اختلافات را آقای گلچین معانی در کتاب های خود : تاریخ تذکره های فارسی ( ج 402:1-401 ) کاروان هند ( ج 438:1-582 ، ج 907:2 ،1076 ، 1082 و غیره ) برشمرده است . از جمله اینکه می نویسد :« چاپ وحید بسیار مغلوط از کار درآمده و اشتباهات وسقطات زیادی دارد ... اسامی شعرا نیز در چاپ وحید غالباً غلط درج شده و چون تعدادش زیاد است از ذکرآن در می گذریم .»[4]

     امّا در مقالۀ خود با عنوان :«نظری به تذکره نصرآبادی»[5] حدود صد مورد از این اشتباهات و اختلافات را ذکر کرده است . درتاریخ تذکره ها هم آمده که فهرست آن نامنظّم و بی قاعده است . ( شماری از شعرایی که در چاپ وحید نیست ، دیل شرح نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری آمده است ) مرحوم وحید بسیاری از کلمه ها را بویژه در اشعار تذکره با سلیقۀ خود اصلاح کرده است.

     با عنایت به نکات یاد شده و دستیابی به نسخه های جدید از جمله نسخۀ ایندیاآفیس و بویژه نسخۀ بسیار خوب و قابل اعتماد کتابخانۀ وزیری یزد که مهر و امضای نصرآبادی برآن ثبت است و دلیل بارزی است بر درستی این نسخه ، نگارنده را بر آن داشت که با تأمل در کلیۀ نسخه های موجود و با راهنمایی استاد فرزانه جناب آقای شفیعی کدکنی ، به مقابله و تصحیح نسخه ها دست یازد . نیز فهرست هایی چند همچون : فهرست مشاغل ، لغات و اصلاحات دیوانی و غیره را برای بهره وری همگان بویژه محقّقان تاریخ و ادبیّات و فرهنگ و تاریخ اجتماعی ایران تهیّه کرده بدان اضافه نماید ،

روش تصحیح :

             بنابر اهمیّت و درستی نسخۀ خطّی وزیری ، بویژه امضا و تأیید نصرآبادی و اشارت عالمانۀ محقق اندیشمند جناب آقای دکتر محمّدرضا شفیعی کدکنی این نسخه اساس قرار داده شده و اختلافات و اضافات آن با دیگر نسخه ها در پاورقی درج گردید. شاید با وجود نسخۀ وزیری ، بنابرشناختی که از آن داریم، چنین کاری چندان صواب نمی نمود ، امّا به این دلیل که ذکر این اختلافات می توانست ما را به نسخه ای صحیح رهنمون شود و از جمله اینکه نسخۀ وزیری یک برگ از دیباچه و تعدادی زندگینامه ها را ندارد از اینرو نگارنده هرجا به واژه و عبارتی برخورد که می توانست به غنای شرح حال و یا درستی ضبط شعر کمک کند، آن را داخل متن نموده و یا آن را در پاورقی آورده است .

       اگرپرهیزازافزونی وحجم کتاب نبود ، شاید بهتر می بود تمامی این شروح ، عبارات و ابیات با دیوان این شاعران و در صورت نبودن ، با سایر تذکره های همعصر مقابله می شد تا بر غنای این تصحیح دو چندان افزوده شود . نگارنده امید آن را دارد که در آینده ای نزدیک دفتری دیگر را که شامل تعلیقات و توضیحات است در دسترس دوستداران ادب پارسی قرار دهد .

       یادآوری می شود نسخه های مورد استفادۀ نگارنده دارای رسم الخط های گوناگونی بوده ، از جمله اینکه بیشتر نسخه ها "ی " وحدت را به کلمات مختوم به خود وصل نکرده بودند ، مانند : «مثنوی گفته»،«گ» همه جا «ک» ؛ « پ» همه جا »ب» و ماضی نقلی ها بدون «ه» است.«ای » به صورت همزه و «ی» کسرۀ اضافه به «ه» غیر ملفوظ بدون علامت است که همۀ موارد مزبور به رسم الخط امروزی تغییر یافته است.

* تذکرۀ نصرآبادی، به کوشش: احمد مدقّق یزدی، یزد: دانشگاه یزد، 1379: سی‌وهفت – چهل‌وچهار (بدون نام).

نامواره افشار ، ج 1959:4 + یادداشت بر نسخۀ خطّی وزیری تاریخ 7/5/1344 .-[1]

تاریخ تذکره ها، ج 401:1 .-[2] -

فهرست موزه ملّی پاکستان :800 .              -[3]

تاریخ تذکره401:1 و 402 .-[4]

ناموارۀ افشار 1973:4 - 1958-[5]