جامع مفیدی* (1 و 3)

حسین مسرّت

جامع مفیدی, (جلد اوّل): محمّد مفید مستوفی بافقی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: اسدی، 1342، وزیری، 230 ص. / چاپ دوم، تهران: اساطیر، 1385.

در تاریخ کهن شهر یزد، سه تألیف معتبر داریم: تاریخ یزد تألیف جعفری و تاریخ جدید یزد تألیف احمد کاتب که هر دو از آثار قرن نهم هجری است. سومی، جامع مفیدی, تألیف محمّد مفید بن نجم‌الدّین محمود بافقی معروف به مستوفی از آثار قرن یازدهم هجری است که محمّد قزوینی آن را یکی از بیست کتاب مهم دانسته است.[1]

نویسنده از مردم بافق است. پدرش نجم الدّین محمّد بافقی نام داشت. محمّد مفید، مدّت چهار سال در امور دیوانی صاحب مقام بود. در 1081ق از نظارت اوقاف، دست کشید و از راه فارس به بصره آمد، در این شهر، تألیف جامع مفیدی, را آغاز کرد. تاریخ درگذشت وی روشن نیست، امّا مسلّم است که تا 1091ق که سال پایان تألیف مختصر مفید است، زنده بوده است.[2]

تألیفات وی عبارتند از: 1- جامع مفیدی, در سه جلد (تاریخ یزد و احوال رجال)، 2- مختصر مفید** (در جغرافیا)، 3- مجالس الملوک (در جداول سلاطین ایران) و 4- دیوان وی.

جلد نخست جامع مفیدی,، دربردارندۀ هفت گفتار در تاریخ یزد تا آخر عهد تیموریان است. آقای افشار در پیشگفتار آن آورده است:

«جلد اوّل جامع مفیدی,، تاریخ یزد و حوادث و وقایع آن‌جا را تا تشکیل حکومت صفوی در ایران دربردارد و اگرچه مطالب مندرج در آن کم و بیش، همان است که در دو کتاب "تاریخ یزد" جعفری و "تاریخ جدید یزد" احمد کاتب دیده می‌شود، امّا به سبب آنکه محمّد مفید مستوفی در خلال مطالب به حوادث زمان خود و وضع ابنیّه و عمارات در عهد خویش اشاره می‌کند، طبعاً فایدت تاریخی مباحث مضبوط در کتاب را کمال بخشیده است».

«جامع مفیدی,، قسمتی از وقایع عهد صفوی را نیز شامل است و محققّین عصر صفوی می‌توانند اطّلاعات مفیدی, دربارۀ حوادث آن دوران ازین کتاب اخذ کنند».[3] «تألیف جامع مفیدی, در بصره به سال 1082 آغاز شد و در مولتان (هند) به سال 1090 خاتمه پذیرفت.»[4]

کتاب نامبرده با کوشش خستگی ناپذیر ایرج افشار، کتابشناس و پژوهشگر کنونی ایران به زیور طبع آراسته گردیده. آنچه کتاب را از حالت یک نسخۀ پرغلط به درآورده، پشتکار وی بوده. ایشان بر این کتاب فهرست کاملی نوشته که خواننده را در یافتن مطالب موردنیاز راهنمایی می‌کند. همچون: فهرست اشخاص. اعلام جغرافیایی یزد، عامّ جغرافیایی، کتب، بعضی لغات و اصطلاحات مهجور و... .

***

جامع مفیدی, (جلد سوم)

جامع مفیدی (جلد سوم): محمّد مفید مستوفی بافقی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: اسدی، 1340، 940ص./ چاپ دوم، تهران: اساطیر، 1385، 3 ج.

در بخش گذشته، سخن از زندگی نویسنده و اهمیّت جامع مفیدی رفت. در این‌جا می‌کوشیم تن‌ها به ویژگی‌های جلد سوم بپردازیم. جلد سوم که مهم‌تر از جلد نخست است و پیش از آن نیز به چاپ رسیده، از نظر حجم و مطالب دربرگیرنده، چربش بسیاری بر جلد نخست دارد. ایرج افشار در دیباچۀ آن چنین می‌نگارد:

«جامع مفیدی، مهم‌ترین اثر محمّد مستوفی است که مؤلّف آن را در سه مجلّد تألیف کرده است، جلد اوّل به تاریخ یزد از عهد اسکندر الی امیر تیمور گورگان و جلد دوم به تاریخ پس ازآن تا دوران شاه سلیمان که مؤلّف معاصر او بوده است. جلد سوم که اینک انتشار می‌یابد و با اهمیّت‌تر از دو مجلد دیگر است. اختصاص به شرح احوال رجال (اعم از دیوانیان و مستوفیان و کلانتران و شاعران و هنرمندان و قاضیان و فقیهان و دیگر اصناف) و وصف نواحی یزد از لحاظ تاریخی و جغرافیایی و ابنیّه و آثار داخل شهر دارد.»[5]

آقای افشار در بیان فواید کتاب چنین سخن می‌راند:

«تألیفی است که به سبب احتوا و اشتمال بر اصطلاحات دیوان و مناصب شرعی و عرفی و تشریح اصناف و طبقات مردم و وضع اوقاف و طرز عزل و نصب حکّام و وزرا و چگونگی مدارج امور لشکری و اداری و به طور کلّی، بیان اوضاع جامعه عهد صفوی، در تحقیقات اجتماعی فوق‌العادّه مفید واقع می‌شود. ترجمۀ احوال بسیاری از بزرگان و دانشمندان، به خصوص آن طبقه از رجال یزد که در هندوستان زندگی می‌کرده‌اند، منحصر به همین کتاب است.

از مطالب جالب این کتاب اطّلاعاتی است که دربارۀ زرتشتیان به دست می‌آید و به خوبی می‌توان به طرز زندگانی و حقوق اجتماعی آن‌‌ها در اجتماع آن عهد پی برد. معلوم می‌شود که برای زردشتیان، کلانتر مخصوص معیّن می‌شده. از لحاظ جغرافیای تاریخی، تألیف کم مانندی است. بنابر محتویات این کتاب، یزد به هفده محلّه تقسیم می‌شده است. فصلی از کتاب به تاریخ احداث دیه‌ها و قنات‌ها و آب انبارها و مسجدها و مدرسه‌ها اختصاص داده شده است.»[6]

هرچند نبایستی نثر سنگین و مستوفیانه و عبارت پردازانۀ کتاب را از نظر دور داشت که بر حجم مجلّدات آن افزوده امّا چاشنی مطالب کتاب، ابیات و اشعاری آمده که شاعر آن روشن نیست، اگر از شعرای یزد باشد می‌توان آن را بخشی دیگر از تاریخ ادبیّات یزد به شمار آورد و اگر از خود مفیدی باشد، نشانی است از تسلّط وی در عرصۀ شاعری. بسیار اشعار معروف نیز دیده می‌شود که می‌توان با یاری گرفتن از اهل ادب و شناسایی آن بر غنای کتاب افزود. امّید می‌رود آقای افشار بتواند آن را دوباره به چاپ رسانیده و از غلط‌های چاپی‌اش بکاهد.

*. ویرایش نخست: ندای یزد، س 3، ش 91 (24/1/66): 4 و 6 / ش 92 (31/1/66): 4. در چاپ جدید، بخشی از جلد دوم بدان افزوده شده است.

[1]. برگرفته از جامع مفیدی، ج 3، دیباچه.

[2]. برگزیده از جامع مفیدی، همان.

**. این کتاب در سال 1390 به کوشش مشترک: ایرج افشار و محمّدرضا ابویی در سلسله انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی چاپ شد.

[3]. جامع مفیدی، دیباچه.

[4]. همان

[5]. جامع مفیدی، ج 3، دیباچه.

[6]. جامع مفیدی، ج 3، دیباچه (چکیده).