تاریخ جدید یزد*

حسین مسرت

تاریخ جدید یزد: احمد کاتب یزدی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم، 1357، وزیری، 325ص./ چاپ سوم (ویرایش دوم)، 1386.

دومین کتاب نگاشته شده دربارۀ تاریخ یزد است که نخستین بار با پشتکار و پیگیری دبیران دبیرستان ایرانشهر یزد به سال 1317ش به گونه‌ای غیرعلمی در یزد چاپ شد و همان گونه که خواهد آمد به سال 1345 ش آقای ایرج افشار چاپ نوینی از آن را در دسترس پژوهندگان گذارد. وجود استاد افشار در گروه سه نفرۀ بنیانگذار انتشارات فرهنگ ایران زمین باعث گردیده، بسیار کتاب‌های یزد با پشتکار وی، یا جداگانه یا در دفترهای ادواری فرهنگ ایران زمین به چاپ برسد (ن. ک، به پیشگفتار تاریخ جدید یزد: 11-7).

ذبیح الله صفا در شناسایی تاریخ جدید یزد می‌نویسد:

«احمدبن حسین بن علی کاتب یزدی از مؤلّفان قرن نهم و در زمرۀ چند مؤلّفی است که کتابی دربارۀ تاریخ یزد نوشته‌اند. وی همعهد جهانشاه قراقویونلو (832 تا 852 هـ) بود و کتاب خود را به "تاریخ جدید یزد" معروف است به نام او آغاز کرد، لیکن نتوانست در حیات وی کار خود را به انجام رساند و آن را به سال 861 پایان داد. کتاب او به نثر ساده خوبی نگارش یافته و پُر است از اطّلاعات گرانبهای تاریخی و جغرافیایی و اجتماعی یزد و مدرسه‌ها و مسجد‌ها و خانقاه‌ها و دیگر بناهای خیر با توصیف‌های دلپذیر.»[1]

بهترین معرّفی کتاب را خود آقای افشار در پیشگفتار یادگارهای یزد دارد:

«تاریخ جدید یزد: که وقایع یزد تا سال 862 هجری در آن ضبط شده و علی القاعده تألیف آن در این سال به اتمام رسیده است، به نحوی که در تعلیقات بر "تاریخ یزد" تألیف جعفری، به طور مبسوط گفته‌ام [چاپ دوم: 205-202] اصول مطالب کتاب مورد بحث، مأخوذ از تألیف جعفری است، مگر آنکه اخبار و اطّلاعات مفید تازه‌ای خصوصاً مربوط به دورۀ خود بر آن تألیف مزید کرده است. طبعاً از حیث دقایقی که در باب قحطی و گرسنگی سال 858 و... دارد، متضمّن فوایدی است منحصر به خود.

یکی از فواید خاصّ این کتاب، وجود لغات و اصطلاحات مربوط به عمارات و فنّ معماری است. نظیر: طَنبی، پیشان، درگاه، شادروان، پیشگاه، دارافزین، فخر و مدینی، ساباط و جز این‌ها که در کتب دیگر ندرتاً استعمال شده است. دیگر از فواید: اطّلاعاتی است، در باب نحوۀ دیوانی کردن و پرداخت مواجب و اخذ سرشمار و خانه شمار و تحصیل و تَمغا و نَعل بها و تناقص. این دقایق از نظر تاریخ اداری و اجتماعی آن عصر بسیار مفید است.

دیگر از فواید: مطالبی است در باب کیفیّت ویران شدن محلاّت یزد در واقعۀ سیل سال 860، نیز در‌بندان‌های مکرّر شهر در قضیّۀ پسر ابوسعید طبسی و بعد از آن، و جنگ‌های بسیار عهد آل مظفّر و تیمور در یزد و حدود یزد. اطّلاعات بسیار مبسوط در باب مدارس یزد در ایّام حکومت آل مظفّر و دوران تیموری است. از مطاوی کتاب برمی‌آید که یزد از حیثِ داشتن حوزه‌‌های علمی درس و مجالس علما و مدارس خوب از مراکز اصلی و بنام آن عصر بوده است. در این کتاب از چهل مدرسه نام رفته است.

از ترجمۀ حال مؤلّف این اثر چیزی نمی‌دانیم، چون طبع صحیح آن مورد احتیاج بود، این جانب بر اساس سه نسخه خطّی طبع جدیدی با فهارس انتشار داد.»[2]

نیز جستاری در کتاب ادبیّات فارسی، نوشتۀ استوری دربارۀ کتاب نامبرده آمده است.[3]

تاریخ جدید یزد را دوازده بهره در بر است که این گونه‌اند:

1- تاریخ اسکندر و قتل دارا، 2- ملوک فَرَس، 3- عمارت بنی امیّه و بنی عبّاس، 4- آمدن علاءالدّوله تا زمان اتابکان، 5- اتابکان یزد، 6- اخبار بنی مظفّر، 7- بناهای امیرتیمور و شاهرخ، 8- مساجد و مزارات و مدارس، 9- باغستان و محلاّت، 10- آب‌ها، 11- صادرات و واردات زمان شاهرخ، 12- صادرات و واردات زمان خاقان و در پایان، فهرست‌های چندگانه و سودمند جای‌ها، نام‌ها، واژه و مدنیّات و کتاب‌ها آمده است.

*. ویرایش نخست: ندای یزد، س 4، ش 149 (14/6/67): 2.

[1]. گنجینۀ سخن: ذبیح الله صفا، تهران: امیرکبیر 1362، ج6: 19 (تا ص 23 گزیده‌هایی از کتاب نامبرده را می‌آورد و دربارۀ برخی واژه‌ها و نام‌ها توضیحاتی چند می‌دهد).

[2]. یادگارهای یزد: ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملّی، ج2: 26 و 27.

[3]. ادبیّات فارسی بر مبنای استوری؛ یو.ا.برگل، ترجمه: یحیی آرین پور و دیگران، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی 2، 1366، ج 1: 1293.