يـزد، يادگار تاريخ*

حسین مسرّت

پيش ‌درآمـد

در دل ريگزاران كوير، شهر يزد قرار دارد، با پشتوآن‌هاي از چند هزار سال تاريخ نانبشته و نبشته، كوير و ريگ اگر مانعي بوده براي گسترش شهر يزد و افزوني فرآورده‌هاي كشاورزي. با اين همه در طول تاريخ پرنشيب و فراز ايران، سدّي بوده در برابر يورش‌ها و گزندهاي سپاه بيگانه و اين مهرباني را در حقّ يزد روا داشته كه سالم‌ترين بافت شهري سنّتي را در بين ديگر شهرهاي ايران داشته باشد، و حتّي به سنّت‌هاي پسنديدۀ اخلاقي و اجتماعي خود همچنان پايدار بماند.

شهري كه اكنون در مركز ايران با نام «يزد» خودنمايي مي‌كند، به گواه‌ كتاب‌هاي تاريخي، پيش‌تر نام‌هايي چون: «كث»، «كثه» و «ايساتيس» را داشته است. در فراز و نشيب تاريخ، سلسله‌هاي گوناگون وابسته و مستقلّي چون: آل‌كاكويه، اتابكان يزد و آل‌مظفّر را ديده و آزموده است. زماني زير سمّ ستوران سپاه يزدگرد ساساني بود و زماني در بندِ اشرف افغان و زماني جايگاه تاخت و تاز فرمانروايان زند و قاجار و بختياري.

به گواه كتاب‌هاي جغرافيایی و تاريخي همچون: مسالك و الممالك (استخری) و... زماني شهري سرسبز و آباد و حتّي سردسير بوده است. ماركوپولو، نخستين جهانگرد بيگانه بود كه بدين ديار پای گذاشت. پولو، يزد را شهري بزرگ با كارگاه‌هاي فراوان نسّاجي ديد و در گذر از يزد از جنگل بين يزد و كرمان گذشت. بي‌گمان بيش از ماركوپولو، جهانگرداني دیگر نیز بدين وادي ره سپرده‌اند، امّا نوشته‌اي از آنان در دست نيست.

اين شهر در طول دورآن‌هاي گوناگون زمين‌شناسي از سرزميني سبز و آباد (يكي از معاني كث، آباد است) به سرزمين خشك و غيربارور تبديل شد، اهرستان بر سر راه يزد و شيراز انبوهي از درختان اهر (زبان گنجشك) را داشته است. درختان سرو كهنسال در مسير يزد به شيراز، همچون: سروِ چم، سروِ فراشاه و سروِ ابرقو و در ديگر روستاهاي يزد مانند: مُنگاباد و فيروز آباد و... نشان از آن روزگاران دارد.

بنابر آمار سال 1385 مركز آمار ايران، جمعيّت شهر يزد 484 هزار نفر و جمعيّت شهرستان يزد 526 هزار نفر است كه از اين تعداد، اقليّت زرتشتيان و چندين خانوار يهودي نيز شامل مي‌شود. هنوز اين شهر جزء چند شهر عمده‌اي است كه تعداد زرتشتيان آن چشمگير است. هم‌چنانكه بناهاي زيادي از آنان در اين شهر وجود دارد.

***

پس از اين ديباچه، به وضعيّت كنوني شهر يزد اشاره مي‌شود:

الف- آثـار تاريخي:

چنانچه گفته شد، شهر يزد و بافت آن در گذر ايّام كمتر آسيب ديده است. برجسته‌ترين بناي تاريخي يزد، مسجد جامع كبير است كه بنابر تواريخ موجود، كهن‌ترين بخش آن به سال 514 ق ساخته شده، برخي را نظر بر اين است كه در زمان‌هاي دور (پيش از اسلام) گوشۀ شمال شرقي آن آتشكده‌هاي ساساني بوده است.[1]

ديگر بناهاي تاريخي و مشهور آن عبارتند از: مدرسۀ ضياييّه (زندان سكندر)، بقعۀ دوازده امام، باغ دولت آباد، مسجد امير چخماق، تكيّۀ اميرچخماق، بقعۀ سيّدركـن‌الدّين، مدرسۀ سيّدشمس‌الدّين، مسجد ريگ، ميدان خان، بازار خان، مصلّي عتيق، مسجد ملاّ‌اسماعيل و آتشكدۀ زرتشتيان.

ب- صـنايع:

هر جهانگردي كه پايش بدين ديار باز شده، در نخستين نگاه، صنايع بافندگي يزد را ديده و انبوه كارگاه‌هاي شعربافي كه به بافتن پارچه‌هاي ابريشمي و مستريزه و غيره مشغول هستند. ترمه، ديگر صنعت مشهور دستبافت يزد است. ديگر صنايع دستي عبارتند از: زرگري، مسگري، گيوه‌بافي و تيماج و چرمسازي.

در حال حاضر شهر يزد به واسطۀ خشكي هوا كه زمينۀ مساعدي براي نگهداري كالا و مواد در طول زمان زياد فراهم مي‌كند، صنايع بسياري را در خود جاي داده است. انبوه كارخانه‌هاي نسّاجي (پارچه، پتو، فرش‌بافي) و صنايع مهمّ سازندۀ راديو، لامپ، ماشين، كاشي و...

پ- مشـاهير يزد:

هر شهري در ايران به داشتن بزرگان و انديشوراني مباهات مي‌كند كه نام آن شهر را بلند آوازه‌اند، يزد نيز از این قاعده بركنار نيست؛ در گروه شاعران مي‌توان به جلال عضد، مجد همگر، غياث نقشبند، طراز، جيحون، قضايي، حجاب، فرّخي، ناصر، شكوهي و رياضي اشاره كرد. و در گروه نويسندگان اينان برجسته‌ترند: دكتر علي محمّد كاردان، دكتر اصغر خبره‌زاده، شرف‌الدّين علي يزدي، دكتر ضياء‌الدّين دهشيري، دكتر اصغر دادبه و غيره و نيز دانشمنداني چون: ملاّمحمّد باقر يزدي و سيّدركن‌الدّين حسيني.

شهر يزد از ديرباز مهد فرهنگ و انديشه بوده است. هر چند كه به واسطۀ دوري از پايتخت‌ها و مراكز قدرت، در كتابي و نوشته‌اي نامي از آن نيست، امّا در دوران يورش سپاه چنگيز، شمار فراواني از دانشمندان ايران زمين از ترس مغولان، در اين شهر گرد آمده بودند و بدين روي مدارس بسياري بنيان گشت، همچون: مدرسۀ كماليّه، مدرسۀ حسينيان، مدرسۀ غياثيّه، مدرسۀ شمسيّه، مدرسۀ ركنيّه و ده‌ها مدرسۀ ديگر.

اكنون نيز به واسطۀ داشتن مراكز آموزش عالي از سطح كارداني تا دکترای، به گونۀ يك قطب بزرگ فرهنگي و علمي در آمده است. مراكز مشهور آن به قرار زير است: دانشگاه يزد (با چندين مجتمع و دانشكده و چندین هزار دانشجو)، دانشگاه علوم پزشكي (با مراكز چندگانۀ زير پوشش)، دانشگاه جامع تكنولوژي، دانشگاه آزاد اسلامي، دانشگاه پيام نور، مراكز چندگانۀ تربيت معلّم، آموزشكدۀ فنّي، دانشگاه علمی کاربردی، دانشكدۀ معماري وزارت مسكن، دانشكدۀ معماري جهاد سازندگي، مركز مديريّت دولتي و ...

چند كتابخانۀ بزرگ و پررونق نيز در اين شهر به بالا بردن سطح دانش و فرهنگ اين دانشجويان و دانش‌آموختگان ياري مي‌رسانند: كتابخانۀ وزيري (در كنار مسجد جامع) با بيش از 200 هزار جلد كتاب، كتابخانۀ شرف‌الدّين علي، فرّخي يزدي، اخوان دستمالچی، امام علی، مروّج، فرهمند و چند كتابخانۀ دانشگاهي همچون دانشگاه يزد و علوم پزشكي و دانشگاه آزاد اسلامی.

***

بي‌گمان شهر كهن يزد را نمي‌توان با اين چند سطر شناساند. امّا حوصلۀ اين مقال نيز بيش از اين گنجايش ندارد، از اینروی بدين مختصر بسنده شد.  

* ويرايش نخست: ملك، س 45، ش 1952 (7/4/76): 3، ش 1953 (14/4/76): 3.

1. بنگريد: يادگارهاي يزد: ايرج افشار، يزد نيكوروش، چاپ دوم، 1374، ج 2. ذيل مسجد جامع، به نقل آثار ایران: آندره گدار.