مسجد زاویه، نخستین قرارگاه امام رضا (ع) در شهر یزد*

حسین مسرّت

در میان برزن اهرستان قدیم و در گوشۀ برزن کنونی سر دوراه یزد و در میانۀ کوچه معروف به هزار درخت *(این کوچه از محلّۀ اهرستان تا چهارمنار امتداد داشته است.) که یادگار همّت والای یکی از حاکمان دورۀ آل مظفّر است. مجموعۀ زاویه قرار دارد. هر چند در کتاب های کهن تاریخی یزد، دلیل روشنی بر وجه تسمیۀ آن ذکر نشده است و تنها استاد ایرج افشار در کتاب یادگارهای یزد، اشاره ای نارسا بدان نموده و می نویسد: «علّت تسمیۀ آن به زاویه به مناسبت آن است که قسمتی از آن محلّه به زاویه موسوم بوده و جزء اهرستان محسوب می شده است.» (افشار2: 247) امّا به نقل از آقای آهنگری، متولّی مجموعۀ زاویه، چون این مجموعه در گوشۀ شهر واقع شده و در زمان تشریف فرمایی حضرت امام رضا (ع)، مردم برای پیشواز به این گوشۀ شهر آمده بودند، به زاویه مشهور گشت.

پیران و سالخوردگان محل نیز در تکمیل باور متولّی و بر پایۀ آگاهی های سینه به سینه می گویند : «نزدیک ظهر در این گوشۀ شهر که موصوف به زاویه است، نماز جماعت به امامت حضرت رضا (ع) برقرار شد و بعداز نماز به دستور ایشان قرار شد در این مکان مسجدی را بسازند.

پیران محل و متولّی به سنگ نبشتۀ جدیدی استناد می کنند که منسوب به حضرت امام جواد (ع) است و بر این سنگ نبشته تصریح شده که مسجد در زمان امام محمّد تقی (ع) و بنا بر نظر ایشان بنا شده و 1600 متر مربّع مساحت داشته است. این سنگ نبشته جدید که از روی سنگ نبشته ای قدیم به تاریخ 218 ق نویسانده و حک شده است، هر چند نمی تواند اصالتی داشته باشد *(این سنگ در مسجد باغ ملی قرار دارد و به گفتۀ خادم مسجد زاویه، لای جرز مسجد پیدا شده است.) (عکس آن پیوست است) امّا متولّی بر این باور است که در سنگ نبشتۀ قدیم، موقوفات قدیم 18 قفیز بوده که متصرّفان آن را نابود کرده و بر سنگ نبشتۀ جدید، عبارت 15 کیله *(پیمانه ای باشد که بدان غله و آرد و چیزهای دیگر بپیمایند. (معین 3: 3157) موقوفه را نقر کرده اند.

پیران محل می افزایند که در زمان ورود امام رضا (ع)، حاکم وقت، باغی را که وصل به مسجد بوده است به آقا بخشیده تا از محلّ در آمد آن خرج روشنایی و حقوق خادم و دیگر موارد ضروری مسجد بشود. مداخل آن باغ بیست و پنج تومان بوده است.

امّا «زاویه» به غیر از معانی رایج آن مانند: کنج، کرانه، گوشه، بیغوله، رکن خانه، خانه، مسکن، مکان، لانه، اطاق، حجره و غرفه که در فرهنگ ها آمده است، معانی دیگری هم داشته است که در اصطلاح معماری به «اطاقی که روی قبر بزرگان می سازند». (دهخدا)

و دراویش به «تکیه، محلّ اطعام فقرا و پذیرایی از واردین» و در اصطلاح عرفا و غیره «خانقاه»، «خلوت خانه، اطاقی در خانقاه یا جای دیگر که به خلوت و ریاضت شیخ یا فقرا اختصاص داده می شود». (دهخدا) گفته می شده است.

به هر روی سه مکان را در شهر یزد، منتسب به امام رضا (ع) می دانند:

1-مسجد زاویه 2- مسجد فرط 3-قدمگاه امام رضا (ع) فهادان.

و دو مکان هم در خارج یزد:

1-قدمگاه فراشاه (اسلامیّه) 2- مشهدک خرانق

ذیلاً به معرّفی مجموعۀ زاویه پرداخته می شود:

مسجد یا بقعه زاویه

کهن ترین مأخذی که از این مکان نام برده، مربوط به دورۀ صفوی است که مؤلّف جامع مفیدی به یاد آن پرداخته و می نویسد:

«جان آغا خانم، همشیرۀ محمّد زمان سلطان و در حباله علی قلی خان، بیگلر بیگی خراسان بود، در زمان اختیار در محلّۀ اهرستان به این مکان که الحال به زاویه اشتهار دارد، عمارات عالی ساخته و بقعه ای در کمال تکلّف و تزئین به طلا و لاجورد به اتمام رسانیده، موسوم به بقعۀ زاویه و املاک و رقبات بسیار بر آن وقف نموده.» (مستوفی 3: 474 با تلخیص)

تاریخ ساخت بقعه می باید بین سال های 1018 تا 1032 ق یعنی زمان درگذشت جان آغا خانم باشد. وی پرستار خاصّ شاه عبّاس صفوی بود. در هیچ کتاب تاریخی نامی از مسجد زاویه نیست و چنانکه ایرج افشار می نویسد: «در باب مسجد زاویه که بنای قدیمی است، ولی در تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی ذکر آن نیامده، یگانه اطّلاع مکتوب، مطلبی است که عبدالوّهاب طراز در کتابچۀ موقوفات یزد آورده است و می گوید: خارج حصار بلده، بانی و واقف آن معلوم نگشته، این قدر که از موقوفات باقی مانده، در دست عالی شأن محمّدعلی بیک، ولد مرحوم حاجی جعفر بیک زاویه ای می باشد.» (افشار 2: 247 به نقل از کتابچۀ موقوفات یزد: 24) در کتاب جامع جعفری تنها نام کوچۀ زاویه و خلف زاویه آمده است. از این رو احتمال داده که مسجد زاویه «همان بقعه ای است که در جامع مفیدی معرّفی شده و شکل سر در و اشعار کتابۀ آن به خطّ نستعلیق و نیز اندرون عمارت، مؤیّد این نظر تواند بود.» (افشار2: 248)

ایرج افشار سپس به توصیف آثاری از این بنا که در خور معرّفی است می پردازد: 1- درگاه مرتفع و پهنای پنج متر که پیش طاقش مقرنس و کاشیکاری اش معرّق است.

2-بالای سر در، یک قطعۀ محرابی شکل کاشی کاری شده و قسمت زیادی از آن ریخته و کتابه «جنّات عدن مفتحه لهم الابواب» باقی مانده است.

3- در دورۀ سر در، اشعاری به خطّ نستعلیق بر کاشی نقش و نصب است. متأسّفانه قسمتی از ابتدا و انتهای آن ریخته است. آنچه باقی مانده است، نقل می شود. ضمنا ناگفته نماند که نستعلیق بودن خطّ کتابه خود گویای زمان ایجاد بناست.

زین بنای عالی چون کعبه اش

پست شد یکباره بنیاد کنشت

* (افشار می نویسد: احتمالا به مخالفت با این مناسبت، نام مسجد بدان داده شده است.)

بر لب حوضش به مژگان حور عین

وصف جوی جنّت و کوثر نوشت

نخل همّت سر زد از خاکش مگر

باغبان خلد در وی تخم کشت

4- در دو مقرنس دو گوشه، در یک قطعۀ شش ضلعی، عباراتی به خطّ نسخ کتیبه شده بود. آن مقدار که از آن در سمت چپ باقی است. نقل می شود:

بسعی ... در ... فرخ

عمل... بر .... معمار» (افشار 2: 248)

دو سنگ قدیمی محراب این مسجد در سال 1358 ش در داخل حوض این مجموعه کشف شده است. آقای مدرّسی لب خندقی اظهار داشته است که روی آن ها تاریخ 218 ق و با درود بر روان پاک چهارده معصوم (ع) حک شده است. احتمالاً جنس آن از نوع سنگ خاراست و نقوش زیبایی از گل و بوته دیوارۀ جانبی آن را در بر گرفته است.

روی گنبد مسجد، قبّه ای قرار داشته است که راهنمای مردم آن زمان در یافتن شهر بوده است. آقای آهنگری، متولّی مجموعه مدّعی است که گنبد (قبّه) طلای آن را حاج سید احمد نامی برده اس. پیران محل می گویند: حدود هفتصد سال پیش در اثر طغیان سیل که محلّۀ اهرستان قدیم را آب برده و بازار روبروی مسجد و مسجد نیز ویران شده، به سفارش بزرگی مسجد را بازسازی نموده اند. چنانکه در تاریخ نیز آمده بسیاری از حاکمان و والیان هر شهر نسبت به ساخت و مرمّت برخی آثار قدیمی اهتمام می نموده اند. سالخوردگان محلّی می گویند: در سال 17 برفی (سالی که 17 بار در یزد برف باریده است، حدود 1309 ش) حاج سید علی سر دوراهی گنبد آن را ویران نموده است  و سال ها بعد شخصی پهلوان نام، سنگ های تاریخی آن را در همین باغ فعلی جنب مسجد زیر گل کرده و پس از تخریب به باغ مبدل نموده و از مالکیّت مسجد در آورده است. نگارنده تکّۀ کاشی هایی را که از چاهی که به درون باغ مجاور نقب زده شده بود، مشاهده کرد. در سال 1335 ق،  سید احمد زاویه ای از علما و مخبرین آن زمان و محل سوال نموده و خواسته است افرادی که مشاهده کرده بودند. مسجد زوایه واقع در کوچه بیوک، دارای سردخانه و گنبد و صحن بوده و خراب نموده اند، ذیل استشهادیه ای را امضا و مهر نمایند. که علما و آگاهان، وجود حوض و گرمخانه و گنبد را تایید کرده اند.(تصویر سند پیوست است)

متولّی اظهار می دارد که مسجد دارای دو گرمخانه بوده و آثار در ورودی گرمخانه و گو شه ای از گرمخانه که تبدیل به خانۀ مسکونی شده، هویداست. نیز گفته می شود زیر بقعه، جویی بوده که ازآن جا به زیر گنبد شاه ولی در تفت راهی داشته و سردخانه هم زیر همین گنبد بوده است. احتمالاً می باید مراد از این گفته، راهرو قنات هایی  باشد که از تفت تا شهر یزد جاری بوده است.

موقوفات مسجد زاویه

 بر این مسجد در طول تاریخ، موقوفات زیادی نهاده شده بود. که برخی از وقف نامه های آن نزد ادارۀ اوقاف یزداست، امّا متأسّفانه بسیاری از موقوفات آن تصرّف شده و به صورت باغ و خانۀ مسکونی در آمده است. چنانکه عبدالوّهاب طراز هم در کتابچۀ موقوفات یزد بدان اشاره دارد. (ص 24) و چنانکه حاج علی امراللّهی که حدوداً صد سال دارد و در این نواحی به زراعت اشتغال داشت، بیان می کرد: 37 جرعه آب متعلّقۀ مسجد بوده

*(آقای آهنگری اظهار می دارد: طبق صورت مجلسی که موجود است، سردابۀ آن در زمان جلال الدوله، حاکم یزد در عصر قاجار بوسیلۀ سید علی سردوراهی تخریب شده و همو بقعۀ آن را خراب کرده و قندیل آن را برده است. ) که کلیّۀ باغ های موقوفۀ آن را مشروب می نموده است.

آقای آهنگری نقشۀ موقعیّت باغ این مسجد را در موزۀ آستان قدس رضوی در شهر مشهد یافته است. برخی از موقوفات مسجد در طرح بنیان بزرگراه شهید پاک نژاد افتاد و برخی نیز به دکّان و باغ اجاره ای مبدل شده است.

آب انبار

روبروی ورودی مسجد زاویه و در قسمت شرقی حسینیۀ زاویه، آب انبار آن قرار دارد که گفته می شود گنبد آن برابر و هم تر از گنبد مسجد زاویه بوده است. گنبد بر ساق شش شغلی دیوارۀ آب انبار قرار داشته. آب انبار دارای دو بادگیر بوده که یکی از آن دو خراب شده و فاقد کتابه است. مشابه آجرهای شش ضلعی که در گنبد آب انبار به کار رفته، از ته چاهی که به باغ مجاور مسجد زاویه نقب شده است، به دست آمده است. تنها اشاره ای که در کتب قدیم دربارۀ این بناست، در کتاب جامع مفیدی است که می نویسد: «در زمان سلطان شاه عبّاس [صفوی] ، مهد علیا حضرت جان آغاخانم، همشیرۀ محمّدزمان سلطان بایندر ترکمان به اتمام این مصنعه همّت مصروف داشت». (مستوفی 3: 671)

باغ

ذیل بحث مسجد زاویه آمد.

حسینیّه

کوچۀ هزار درخت از وسط حسینیّه می گذرد، به نحوی که کلَک حسینیّه به علّت قرارداشتن در مسیر، به مرور زمان ویران گردیده است. قاعدۀ آن شش ضلعی بوده و مسجد در بخش غربی و آب انبار در بخش شرقی آن قرار دارد. در حال حاضر تنها گوشۀ یکی از صفّه های آن موجود است که در مجاورت مسجد قرار دارد.

حمام

در بخش چپ پیاده رو بزرگراه شهید پاک نژاد و نزدیک سنگبری فعلی قرار داشته که فعلاً اثری از آن نیست.

آقای میرزا محمّد زحمت کش، رعیّت همین باغ زاویه اظهار داشت که اگر در دست چپ پیاده رو بزرگراه شهید پاک نژاد، کاوش شود، به بنای کتابخانۀ مجموعۀ زاویه برخورد می شود که در کنار حمّام زاویه قرار داشته و اکنون نشانی از آن نیست.

کتابنامه

افشار، ایرج: یادگارهای یزد، یزد: نیکوروش، تهران: انجمن آثار  و مفاخر فرهنگی، چاپ دوم، 1374 ،ج 2.

طراز، عبدالوّهاب: «کتابچۀ موقوفات یزد» به کوشش: ایرج افشار، در فرهنگ ایران زمین، ج 10 (1341).

مستوفی بافقی، محمّدمفید: جامع مفیدی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: اساطیر، [چاپ دوم] ، 1388، ج 3.

مسرّت، حسین: یزد یادگار تاریخ، یزد، انجمن کتابخانه های عمومی استان یزد، 1376، ج 1.

معین، محمّد: فرهنگ فارسی، تهران: معین، چاپ چهارم، 1360، ج 3.

دهخدا، علی اکبر: لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران، چاپ جدید، 1382، ج 8.

طرب نائینی: محمّدجعفر: جامع جعفری، به کوشش: ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملّی، 1353.

*مأخذ: پیمان یزد(1397/12/6)