آب‌انبار دخمۀ صفائیه*

حسین مسرت

در کنار خیله‌های دخمه‌های سه‌گانۀ گلستان خانم و مانکجی، در جایی که اکنون به صفائیّه شهره گشته است، آب‌انباری زیبا و چشم‌نواز بر روی زمین خودنمایی می‌کند که برخاسته از اندیشۀ پاک فریدون کیخسرو قاسم‌آبادی است. او که بارها بسیاری از هم‌کیشان زرتشتی خود را دیده بود که از فرسنگ‌ها راه دور پیاده و سواره برای آیین دخمه سپاری و بزرگداشت و پُرسۀ مردگان خود به این‌سوی شهر می‌آیند و ناچارند در گرمای تابستان ساعت‌ها در خیله‌های گرم اتراق کنند تا آیین دخمه گذاری پایان پذیرد، در اندیشۀ ساخت این جایگاه همگانی در سال 1324 خورشیدی افتاد.

خیله‌ها به‌ گونۀ ساختمان‌های به‌هم‌پیوسته، هرکدام وابسته به باشندگان یکی از برزن‌های زرتشتی‌نشین یزد مانند: اهرستان، خرّمشاه، پشت خان علی، رحمت‌آباد، قاسم‌آباد، کوچه بیوک، نرسی‌آباد، گودال شهریاری، لرد آسیاب، تل، اکبرآباد، نعیم‌آباد و آتشکده است.

ارباب فریدون با پشتکاری خوب نه‌تنها آب‌انبار را همه از آجر خوش‌رنگ ساخته، بلکه با پشتکار و تلاشی ستودنی، آب قنات قاسم‌آباد که ساختۀ حاج ابوالقاسم رشتی بود و از مبارکه سرچشمه می‌گرفت، بر آن روان کرد.

آب‌انبار دارای یک سردر با آرایش‌های کاربندی آجری و چون ویژۀ زرتشتیان بوده، دارای یک پاشیر و شیر آب است که با پیمودن 45 پلّه (30 پلّه در ایستگاه نخست و 15 پلّه در ایستگاه دوم) می‌توان به آب خنک و زلال آن دسترسی یافت. راه‌پلّه بدون نورگیر بوده و عمود بر مخزن است. شوند شاید آن بوده که همۀ آیین‌های دخمه‌گذاری در روز روشن بوده است.

پدیدۀ دیدنی و درخور درنگ این بنا، دو بادگیر مشبک و چهارسویه و آجری است که تاکنون در هیچ جای ایران دیده نشده است. این راهکار به شَوند کوتاهی ساقۀ بادگیر و جای گرفتن ‌ در بیابان بی‌دروپیکر، هم از آمدن حیوانات به درون انبار آب پیشگیری می‌کرده و هم بر زیبایی بنا دوچندان می‌افزوده است. تنها راه آمدن به انبار آب از راه دریچه‌هایی است که بر ساقۀ بادگیر هست.

بر سر در آن، کتیبۀ مرمرین به خطّ نستعلیق زیبایی کارگذاشته ‌شده و این‌گونه آغاز می‌شود:

به یاری و خشنودی اهورامزدا

ساختمان این آب‌انبار برای برخورداری همگان از سوی فریدون (رشید) پسر کیخسرو قاسم‌آبادی به نامگانه و آمرزش روان، همسرۀ خود، شادروان نسرین رشیدی دختر اردشیر کیخسرو قاسم‌آبادی که در سن 43 سالگی در روز دوازدهم دی‌ماه یک هزار و سیصد و بیست‌وسه خورشیدی در اهواز درگذشته است، انجام پذیرفت.

دوازدهم دی‌ماه یک هزار و سیصد و بیست‌وچهار خورشیدی.

(اکنون از این سنگ نبشته نشانی نیست و جای آن تهی است.)

آب‌انبار دخمه به شمارۀ 7768 به تاریخ 17/12/1381 در فهرست آثار ملّی کشور به ثبت رسیده است.

کتاب‌نامه

گرگویی، حسین: گزارش میراث فرهنگی یزد، 1381.

مسرّت، حسین: یزد، یادگار تاریخ، یزد: انجمن کتابخانه‌های عمومی استان یزد 1376،ج 1: 1002.

پژوهش میدانی.

*برگرفته از یادگار نیک: حسین مسرّت.