اهمیّت و ارزش کتاب«سفر به جنوب ایران» (2)

حسین مسرّت

معرّفی نسخه­ های خطی سفرنامه

سفرنامۀ يزد، نسخۀ خطّی كتابخانۀ ملك، ش 6287، نستعليق خوش، سدۀ 13[1] ،کاتب ناشناس، 40 برگ[2]. (افشار و دیگران، 1361، ج3 :467- 468)

سیاحت­نامه، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش700، شکسته نستعلیق خفی، سدۀ 13، کاتب ناشناس، 41برگ. (اعتصامی، 1311، ج2 : 444)

ریز فيلم آن به شمارۀ 2237 و عكس آن به شماره‌های 5999 و 6979 با عنوان سفرنامۀ قم و کاشان و یزد و کرمان و خلیج فارس در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران قرار دارد. (دانش­پژوه، ج1: 120،ج3: 270)

مستنداتی دربارۀ نویسندۀ سفرنامه
بنا بر پژوهش نگارنده و فراهم شدن گواهانی چند از جمله همانندی نگارش اين كتاب با سفرنامۀ خراسان نوشتۀ سر آلبرت هوتوم شيندلر و اينكه سیدابوالقاسم فاضلی در مقالۀ خود از سفر شيندلر به يزد نام می‌برد (فاضلی، 1353: 6) و اتفاقاً تاریخ این سفر با تاریخ مندرج در نسخه­های مورد استفاده هم یکی است، یعنی 1879م. و جای ديگر چنين اشاره‌ای نشده است، چنانكه بر می­آید، نسخه‌اي از سفرنامۀ تلگرافچی، نزد فاضلی بوده است، و نیز اشاره آقای جهانگیر اوشیدری در کتاب دانشنامۀ مزدیسنا که به نقل از منبعی ناگفته دربارۀ جمعیّت زردشتیان یزد به نقل از نوشتۀ شیندلر در سال 1879م استناد کرده و می‌نويسد: «در 1258 خورشيدی [يعنی همان 1879م، تاريخ سفرنامه] بنا به نوشتۀ جنرال هوتم شيندلر، شهر يزد 1242 نفر و دهات اطراف و بخشها 5241 نفر و جمع كل 6483 نفر اسـت.» (اوشیدری، 1371: 509-508) لرد کرزن هم در کتاب ایران و قضیّۀ ایران اشاره به همین آمار به نقل از شیندلر دارد. (کرزن، 1367، ج2: 294) ولی او و اوشـيدری از مأخـذ خـود نام نبرده­اند و یقیناً از مقالۀ شيندلر با عنوان: «پارسیان در ایران و زبان آن» که در سال 1881 به زبان آلمانی نشر شده نقل شده است. ادوارد براون دربارۀ این مقاله می­نویسد: «بهترین نوشته در مورد زرتشتیان ایران بوده است». (براون، 1377: 5855)

و نیز مقالۀ آقای سپهری اردکانی که او هم به نقل از شیندلر اشاره به جمعیّت اردکان در همان سال دارد: «هوتم شيندلر، يكی ديگر از جامعه­شناسان می‌گويد كه در سال 1879 تعداد جمعيّت اين شهر بين 8000 تا 9000 نفر نوسان می‌كند.» (سپهری اردکانی، 11:1372) که بنا به گفتۀ آقای سپهری، مأخذ مطلب دربارۀ جمعیّت اردکان، کتاب دایرة المعارف اسلام، جلد یک بوده است که آقای حسن مهدی­زاده اردکانی آن را ترجمه کرده است؛ و اين عبارت نيز سند و گواه ديگری است بر اين نکته که سفرنامه از آن شيندلر است.

ازینرو می‌توان سفرنامه را از او دانست. در بسياري از كتابها به ويژه تحقيق جامع حسين محبوبي اردكانی: «تاريخ مؤسّسات تمدّنی ايران» تصريح شده كه شيندلر جزءِ نخستين كسانی بود كه در ايران، تلگراف كشيد.(محبوبی اردکانی، 1357،ج2: 211و 229)

احمد منزوی دربارۀ آن چنين آورده است: «از ناشناس، كسی در زمان فرمانروايی ظّل‌السّلطان در اصفهان، از تهران به يزد رفته و روز به روز آنچه ميان ‌راه ديده و منزلها كه بريده است و فاصلۀ ميان آنها را ياد كرده و از روستاها و شهرهای ميان آن دو نام برده و از وضع اجتماعی آنجاها وصف كرده است. نستعليقِ پايان سدۀ 13 و رؤيت شده است.» (منزوی، 1354، ج 6: 4038)

ايرج افشار در اين باره چنين می‌نویسد: «ترجمۀ سفرنامه‌ای است كه در سال 1879 ميلادي [برابر 1296ق و 1258ش] توسّط يك فرنگی انگليسی كه مأمور خطّ تلگراف و سيم‌كشی بوده است، به قلم درآمده و حدود همان اوقات هم به فارسی نقل و به صورت خوبی ترجمه شده است». (افشار، 1352: 183)

همو در سواد و بياض چنين آورد:

«در سال 1877 مسیحی [برابر 1294 ق] هيئتی براي تهيّه مقدّمات و عمل سیم‌كشی تلگراف بين اصفهان و يزد و كرمان به دستور ناصرالدّين‌شاه از طهران به آن صفحات حركت كرد و پس از يازده ماه به طهران مراجعت نمود. رياست هيئت در عهدۀ يك نفر انگليسی بود. اكنون رساله‌ای خطّی از شرح عمليّات آن هيئت در دست است كه به شمارۀ 700 در كتابخانۀ مجلس [شورای اسلامی] ضبط می‌باشد. متأسّفانه نام محرّر رساله و اعضای هيئت معلوم نيست. از لحن و طرز نگارش آن بر می‌آيد كه شخص انگليسی مطالب خود را بيان كرده و منشی ايرانی به قلم آورده است. تاريخ نگارش آن 1879 است ... قسمت عمدۀ اين رساله به وصف شهرها و مردم اختصاص دارد كه بسيار جالب توجّه است.» (افشار، 1344، ج 1: 237)

***

1ـ در فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ ملك به اشتباه، تاريخ تحرير آن سدۀ 12ق آمده است. (ر. ک: افشار و دیگران، 1361، ج 3: 467)

2ـ در همان جا به نادرست، تعداد برگهای آن 16 آمده است.