شمس کسمایی، بانویی نوگرا* (1)

حسین مسرّت

شمس یا شمس جهان (1) ، فرزند خلیل کسمایی ( و او فرزند حاجی محمّدصادق) و بانو همایون (2) به سال ۱۲۶۲ ش/ 1883 م در شهر یزد به دنیا آمد. نیاکان او از تبار گیلکانی بودند که از روستای کسمای گیلان (3) به یزد کوچیده بودند.(4) شاید هم به گفتۀ یحیی آرین‌پور: «خاندان کسمایی از اهالی گرجستان بودند که پس از فتح هفده شهر قفقاز به دست آغامحمّدخان قاجار به آذربایجان مهاجرت کرده ، از آن‌جا به سایر نقاط ایران پراکنده شدند. بعضی از آنها در قزوین و بعضی در یزد و جمعی در تبریز به کار تجارت پرداختند.» (5) از دوران کودکی و نوجوانی او آگاهی در دست نیست. شمس در آغاز جوانی، پس از ازدواج با پسر عمّه اش حسین ارباب زاده (شاید فرزند محمّد ارباب) از اهالی یزد که روشنفکر و طرفدار مشروطه بود و به بازرگانی چای و خشکبار با روسیه می پرداخت، بی درنگ پس از ازدواج برای رونق کارهای خود به همراه او، به شهر عشق آباد (مرکز کنونی ترکمنستان) رفت . در آن‌جا همسرش به کار تجارت مشغول بود و شمس زبان‌ روسی را به خوبی آموخت و به کارهای فرهنگی و نویسندگی و سرودن شعر می پرداخت و خدمات فرهنگی خوبی انجام می داد که بر اثر این فعالیت ها و به پاس ارجگزاری از خدماتش از سوی دولت ایران موفق به دریافت مدال شد.(6) گویا در همان عشق آباد، کتابچه ای از اشعار شمس کسمایی چاپ شده بود.

شمس از همان زمان در پی مطالعات عمیق و دامنه داری که در بارۀ جامعۀ ایران انجام داده بود و با تسلّطی که بر زبان روسی پیدا کرده بود، با افکار پیشرو زمانه و افکار انقلابیون روس نیز آشنا بود؛ از ینرو پس از فتح تهران از سوی قوای مشروطه خواهان و مشروطه شدن دوبارۀ ایران، با مطبوعات مترقّی آن روز مانند روزنامۀ ایران نو (تاریخ انتشار، 2/5/1288تا 29/9/1290)، ارگان حزب دمکرات عامیون ایران،به سردبیری محمّدامین رسول‌زاده، روزنامه‌نگار و فعّال سیاسی آذربایجانی، همکاری قلمی داشت از آثار منتشر شدۀ شمس کسمایی در روزنامۀ ایران نو می توان به مقاله ای با عنوان:« مکتوب یک خانم مسلمان از عشق آباد روسیه » اشاره کرد که در دفاع از حقوق زنان ایران است.(7)

بر اثر بروز جنگ جهانگیر نخست (8) و تبعات ناشی از انقلاب اکتبر روسیه، حسین ارباب زاده ورشکسته شد و پس از ده سال (9) اقامت در عشق آباد ، در سال 1297ش /1918م به ناچار با همسر و دو فرزندش به نام‌های اکبر، صفا (زادۀ آذر 1291ش) که هردو در عشق آباد به دنیا آمده بودند؛ از راه تفلیس به ایران بازگشتند و در تبریز ساکن شدند. حسین ارباب زاده، هم پس از آمدن به تبریز در ادارۀ راه آهن تبریز- جلفا که به وسیلۀ روس ها گردانده می شد به کار مشغول می شود. شمس در همین شهر بواسطۀ هوش سرشار به زودی ترکی آذربایجانی را فراگرفت . زبان ترکی در آن دوره به واسطۀ پیوندهای فرهنگی بین روشنفکران ایران و ترکیۀ عثمانی زبانی راهگشا و زنده بود.

دلیل سکونت آن ها در تبریز ، دلبستگی شخصی خانوادۀ شمس به تبریز و تمرکز جنب و جوش فکری و سیاسی در آن شهر بوده است. در آن زمان تبریز، مرکز فعالیّت‌های سیاسی و انقلابی به رهبری شیخ محمّد خیابانی(1259-22/6/1299ش) و فعالیّت های متجدّدانۀ فکری ایران به رهبری تقی رفعت(1268-1299ش) بود و روزنامۀ تجدّد (تاریخ انتشار، جمادی الآخر 1335 تا 1338 ق)، ارگان مطبوعاتی کمیتۀ ایالتی آذربایجان حزب دمکرات عامیون بود به مدیریّت ابوالقاسم فیوضات و شیخ محمّد خیابانی و سردبیری تقی رفعت(10)، شاعر نوگرای تبریزی منتشر می شد، نویسندگان و شاعران نواندیش و انقلابی را مانند جعفر خامنه ای (1266-1362ش) و غیره به دور خود جمع کرده بود. شمس کسمایی نیز که دارای افکاری متجددانه و پرشور بود و همزمان با بروز و گسترش انقلاب روسیه از آن کشور خارج شده بود، وقتی نزدیکی و همسانی افکار خود را با این جریان دید، از همان آغاز به گروه نویسندگان تجدّد و سپس آزادیستان (11) که در دورۀ شش ماهۀ قیام خیابانی در نیمۀ نخست سال 1299ش چاپ می شد، پیوست و در جنبش سیاسی و انقلابی آذربایجان مشارکت فعّال داشت .هم چنین مقاله های تند سیاسی از شمس کسمایی در دیگر نشریات تبریز منتشر می شد. اشعار او هم در مجلّه های تجدّد و آزادیستان، دو نشریه ای که هوادار حقوق زنان و تجدّد ادبی بود، چاپ می شد . آن اشعار و مقالهها در دوره‌ای منتشر می‌شد که خیابانی و هوادارانش قیام کرده و نام آذربایجان را به «آزادیستان» تغییر داده بودند.(12)

تقی رفعت

معروف ترین نوشتار شمس که زبانزد همگان شد، مقاله ای است که علیه قرارداد اسارت بار 1919م نوشته بو د. این قرارداد ننگین بین دولت های ایران و انگلیس و با پیگیری وثوقالدوله بسته شده بود، ازینرو شمس هم پای مردم سراسر ایران بویژه میهن دوستان انقلابی مانند فرّخی یزدی ،این قرارداد را سند بردگی کشور ایران می دانست و با آن مخالفت ورزید و همین مقالات باعث توقیف آن نشریات شده بود.(13)