زندگی، آثار و اندیشه‌های مولانا مؤمن یزدی (8)

حسین مسرّت

و سرانجام سید علی میرافضلی، رباعی شناس هم‌روزگار ما می‌گوید:

شعر دورۀ صفوی را با غزل می‌شناسند و حق آن است که گروهی از بهترین غزل‌سرایان فارسی در این دوران ظهور کرده‌اند. از صائب تبریزی که سرآمد غزل‌سرایان مکتب اصفهان است، حدود 7000 غزل به‌جای مانده و تعداد اندکی قصیده و دیگر هیچ! نویسندگانی که تاریخ رباعی فارسی را نگاشته‌اند، به این دوره که رسیده‌اند سر تکان داده‌ و گذشته‌اند و گفته‌اند در شعر دوره صفوی، هیچ اتفاقی در عرصۀ رباعی نیفتاده است. سایۀ غزل چنان بر شعر این دوران سنگینی می‌کند که هیچ‌کس رباعی‌گویان عصر صفوی را نمی‌بیند. در این سه قرن (سده 10 تا 12 ق) چندین شاعر اختصاصاً به گفتن رباعی اشتغال داشتند که نامدارترین آن‌ها، سحابی استرآبادی [درگشت، 1001 ق] است که حدود 6000 رباعی دارد. غیر از او، سید محمّد جامه‌باف مشهدی متخلّص به فکری و معروف به میر رباعی، محوی همدانی و مؤمن یزدی از رباعی‌گویان معروف این دوره هستند. در سال‌های پایانی قرن 11 هجری، محمّدصالح رضوی مجموعه‌ای فراهم کرد به اسم "جواهر‌الخیال" که دربردارندۀ رباعیّات سخنوران دورۀ صفوی است. این مجموعۀ ارجمند، حدود 3600 رباعی دارد، از 200 ـ 300 شاعر آن زمانه و نمایانگر رویکرد سخنوران آن دوران به گفتن رباعی و اهتمام ادیبان آن روزگار، به گردآوری رباعیّات است. (97)

وی در دنبالۀ آن می‌گوید: رباعیّات مؤمن یزدی دارای زبانی پاکیزه و شسته‌ورفته و مضامین عاشقانه و عارفانه است. بعضی از رباعیّات او به ابوسعید ابوالخیر هم نسبت یافته است. (98) و در تکمیل صحبت خود در جای دیگر می‌نویسد: مؤمن يزدی، محوی همدانی و سحابی استرآبادی، به‌رغم کثرت رباعيّاتشان جزو رباعی‌سرايان طراز اوّل تاريخ رباعی پارسی به شمار نمی‌آيند. امّا در زمانۀ خود، از سرآمدان اين عرصه بودند. (99)

***

چند رباعی از مؤمن یزدی که در بیشتر تذکره‌ها دیده می‌شود، برای نمونه می‌آید:

مؤمن! به بدی نیست کسی مانندت وین طرفه که خلق، نیک می‌خوانندت

عمری بودی چنان‌که خود می‌دانی یک‌چند چنان باش که می‌دانندت

***

شادی ز دل کسی گریزنده مباد بر گریۀ کس، زمانه را خنده مباد

هر دم غمی از رهگذری باید خورد روزیّ کسی چنین پراکنده مباد

***

جان چیست، غم و درد و بلا را هدفی دل چیست، درون سینه، سوزی و تفی

القصّه پی شکست ما بسته صفی مرگ از طرفی و زندگی از طرفی

***

زهد صلحا که زرق و شید است همه اسباب فریب عمر وزید است همه

بی‌خوابی زاهدان چو خواب صیّاد ازبهر گرفتاری صید است همه

***

ما حرص به نیروی قناعت شکنیم و اندر دل خلق، خار منّت شکنیم

پا بر سر تاج کیقبادی بنهیم آنجا که کله گوشۀ همّت شکنیم

***

نی بر سر خوان مردمان چون تره‌ایم نی نقل مجالس ز پی شب‌چره‌ایم

امروز که ناکسان در این بازارند ما جنس کسادیم و زر ناسره‌ایم

***

مست می عشقیم و جنون در سرماست این کهنه سفال چرخ، کی درخور ماست

آبی که از او عمر ابد یافته خضر بر خاک فشاندۀ ته ساغر ماست

***

در دهر، بنای خرّمی منهدم است و اسباب نشاط و عیش، نامنتظم است

خون می‌خورم و نمی‌زنم دم، گویی طفلم من و تنگنای گیتی، رحم است

***

گه بستۀ زلف همچو زنجیر شدم گاه از مژه‌ای نشانۀ تیر شدم

آزادی هر دو کون می‌خواست دلم در بندگی نفس و هوا پیر شدم

***

چشمم همه خون ز هجر یاران بارد زان گونه که ابر، در بهاران بارد

گر ابر، ز دریای دل من خیزد پیوسته شرر به‌جای باران بارد

***

ای باد صبا ببوس، خاک گذرش وان گاه ز دور ماندگان ده خبرش

دانی که نشان کوچۀ جانان چیست؟ آغشته به خون ماست دیوار و درش

پانویس برود زیر صفحات

(یادآوری: گزارش درست پانویس‌ها در کتابشناسی مؤمن یزدی آمده است)

1. صبا: تذکرۀ روز روشن (آدمیّت): 778.
2. اوحدی بلیانی: تذکرۀ عرفات‌العاشقین (ناجی)، ج 6 : 3755.
3. هادی، شاه حسین بن غیاث‌الدّین محمّد: تذکرۀ خیرالبیان، ج 2: 1381.
4. صادقی: تذکرۀ مجمع‌الخواص: 58.
5. همایون فرّخ: کتاب و کتابخانه‌های شاهنشاهی: 145.
6. مستوفی بافقی: جامع مفیدی، ج 3 : 655.
7. همان: 304.
8. همان‌جا.

(2/8) علی‌قلی خان واله داغستانی به نادرست، پسوند نام او را شیروانی نوشته است. (ریاض‌الشّعراء 4 : 2155) و معلّم حبیب‌آبادی او را شیرازی باغنوی نوشته است. (مکارم الآثار، 3 : 1022)

9. هادی، تذکرۀ خیرالبیان، ج 2: 1382.
10. صبا: تذکرۀ روز روشن: 758. عظیم‌آبادی: نشتر عشق.
11. تاهباز زاده: فرهنگ سخنوران، ج 2 : 897.
12. اوحدی: عرفات‌العاشقین، ج 6 : 3755.
13. واله داغستانی: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
14. صادق مینا: شاهد صادق (اقبال آشتیانی): 31.
15. نفیسی: تاریخ نظم و نثر در ایران، ج 1 : 435.

2/15-درایتی، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، ج 15: 1057.

3/15- همان، ج 15: 908.

16. هادی، تذکرۀ خیرالبیان، ج 2: 1381-1382.
17. اوحدی: عرفات‌العاشقین، ج 6 : 3755.
18. گلچین معانی: کاروان هند، ج 1 : 383.
19. تذکرۀ روز روشن: 778 / اوحدی: عرفات‌العاشقین، ج 6 : 3755 / صدّیق: شمع انجمن (کهدویی): 688 /. معلّم: مکارم الآثار، ج 3 : 1022 / واله: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
20. به شمارۀ 8553 ، برگ 89.
21. ج 4 : 2636 – 2634.
22. عرفات‌العاشقین، ج 6 : 4072.
23. همان : 2561-2560.

2/23-نصرآبادی: تذکرۀ نصرآبادی (مدقق): 230.

3/23-کاشی: خلاصةالاشعار و زبدةالافکار (بخش کاشان): 93-94.

4/23-کاشی: خلاصةالاشعار و زبدةالافکار (بخش شیراز): 387.

24. مستوفی: جامع مفیدی، ج 3: 304.
25. صبا: تذکرۀ روز روشن : 778.
26. اوحدی: عرفات، ج 6 : 3755 / واله: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
27. اوحدی: عرفات ، ج 6 : 3645.
28. اوحدی: عرفات ، ج 5 : 3048 / واله: ریاض‌الشّعرا، ج 3 : 1540.

2/28-اوحدی: عرفات، ج 5: 3048.

29. شهلای یزدی: تذکرۀ شبستان : 502-501.
30. هادی: قسمتی از تذکرۀ خیرالبیان (نوشاهی): 64.
31. آفتاب رای: ریاض العارفین: 242.
32. واله: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
33. همان‌جا.
34. اوحدی: عرفات، ج 6 : 3755.
35. صادقی: مجمع‌الخواص:58.
36. مستوفی: جامع مفیدی، ج 3 : 304.
37. اوحدی: عرفات، ج 4 : 2652.
38. همان، ج 2 : 4072.
39. همان، ج 3 : 1559-1558.

2/39-کاشی: خلاصةالاشعار و زبدةالافکار (بخش یزد و کرمان): 84.

3/39-میرافضلی: رباعیات مؤمن یزدی: 20.

3/39-میرافضلی: جُنگ رباعی: 628 و 639 ( برگرفته از دیباچۀ عبدالباقی نهاوندی بر رباعیّات محوی همدانی).

40. واله: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
41. اوحدی: عرفات، ج 6 : 4072.
42. همان: 3755.
43. همان: 4037.
44. همایون فرّخ: کتاب و کتابخانه‌های شاهنشاهی:145.
45. صبا: تذکرۀ روز روشن: 778.
46. مستوفی: جامع مفیدی، ج 3 : 304.
47. واله: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
48. خلیل: صحف ابراهیم، برگ 331.
49. مستوفی: جامع مفیدی 3 : 306.
50. همان: 307 –306.
51. نفیسی: تاریخ نظم و نثر در ایران، ج 1 : 435.
52. مستوفی: جامع مفیدی 3 : 307. نیز بنگرید به وقاری طبسی: گلدستۀ اندیشه:13.
53. همان: 308 -307.
54. نصرآبادی: تذکرۀ نصرآبادی (مدقّق): 452.
55. جُنگ، ش 1940، ص 112.
56. دیوان‌بیگی: حدیقة‌الشّعرا، ج 2 : 1223.
57. معلم: مکارم الآثار، ج 3 : 1022.
58. گفتگو با آقای محمّد ناصر (30/10/1388).
59. کاظمینی: دیوان ناصر: 14.
60. واله: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
61. اوحدی: عرفات، ج 6 : 3755.
62. هدایت: ریاض‌العارفین (گرکانی): 212.
63. هدایت: گلزار جاویدان، ج 3 : 1463.
64. صادقی: مجمع‌الخواص: 58.
65. صبا: تذکرۀ روز روشن: 778.
66. آذر بیگدلی: آتشکدۀ آذر (محدّث): 110.
67. رازی، امین احمد: هفت‌اقلیم (طاهری)، ج 1 : 154.

2/67-پطروشفسکی: اسلام در ایران، ص 373. برگرفته از: مستوفی، حمدالله: نزهةالقلوب.

3/67- اصل: طبیعت.

68. اوحدی: عرفات، ج 6 : 3755.
69. هادی: تذکرۀ خیرالبیان، ج 2: 1381.
70. مستوفی: جامع مفیدی،ج 3: 304.
71. واله: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
72. صادقی: مجمع‌الخواص: 58.
73. صدّیق: شمع انجمن (کهدویی): 688، آذر: آتشکدۀ آذر (محدّث): 110.
74. رازی: هفت‌اقلیم (طاهری)، ج 1 : 154.
75. صبا: تذکرۀ روز روشن: 778.

2/75- کاشی: خلاصةالاشعار و زبدةالافکار (بخش یزد و کرمان): 106.

76. خلیل: صحف ابراهیم، نسخۀ عکسی دانشگاه تهران.
77. آیتی: تاریخ یزد: 333.
78. مدرس تبریزی: ریحانة‌الادب، ج 6 : 34.
79. خوشگو: سفینۀ خوشگو (دست‌نویس)، برگ 378.
80. هدایت: گلزار جاویدان، ج 3 : 1462.
81. گلچین معانی: کاروان هند، ج 1: 383.
82. سامی: قاموس‌الاعلام، ج 6 : 4469.
83. هدایت: ریاض‌العارفین: 212.

2/83- میرافضلی: رباعیات مؤمن یزدی: 20.

3/83-همان: 20-21.

84. مستوفی: جامع مفیدی، ج 3: 469 –468.
85. شهلا: شبستان: 525.
86. مستوفی: جامع مفیدی، ج 3 : 457 – 456.

2/86-میزان مآخذ کهن پس از هر رباعی در درون این کتاب، گویای هواخواهی و نگرش گردآورندگان جُنگ‌ها و تذکره‌ها از سروده‌های مؤمن یزدی است.

87. صدّیق: تذکرۀ روز روشن: 778.
88. مستوفی: جامع مفیدی 3 : 304.
89. سفینۀ خوشگو (اصغر)، ج683:2.
90. آذر: آتشکدۀ آذر: 110.
91. هادی: قسمتی از تذکرۀ خیرالبیان: 54.
92. شیر: نوادر خدابخش:39.
93. خلیل: صحف ابراهیم، برگ 331.
94. تذکرۀ خلاصةالاشعار و زبدةالافکار، برگ 219.
95. واله: ریاض‌الشّعرا، ج 4 : 2155.
96. اوحدی:عرفات، ج 6 : 3755.
97. میرافضلی: نشان جانان، تارنوشت هزار ابر سرگردان (20/1/1389). 140 رباعی از مؤمن یزدی در جواهرالخیال است.
98. همان‌جا.
99. میرافضلی: رباعیات مؤمن یزدی: 18.