آب انبارهای یزد*

حسین مسرّت

«آب انبار در تداول عامّۀ یزدیان مخصوصاً مردمی که از سواد و کتاب بدورند، امبار گفته می شود . مسلّم است که این وسیله از بناهای مهمّی است که از قرن ها قبل در یزد ساخته می شده است و قسمت هایی از کتب تاریخ یزد به شمردن برخی از آن ها اختصاصی یافته ، مانند آنچه در جامع مفیدی به شمردن ده آب انبار اختصاص دارد ( ج 3 : 665 – 671 ) و به لفظ مصنعه معرّفی شده است تعداد آب انبارهایی که هم اکنون در یزد باقی است (اعم از قدیم و جدید ) قریب به هفتاد و پنج تاست ...

ناگفته نماند که هر محلّه ای لااقل یک آب انبار داشته و در محلّه های بزرگ دو یا چند آب انبار بوده است . گودی آب انبارها به تعداد " راچینه " های آن مرتبط است و آب انبارهایی وجود دارد که نزدیک به صد راچینه دارد .

در تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد از " چاه های آب سرد " مکرّر یاد شده  و آن ها که مهمتر بوده، مورد معرّفی قرار گرفته است . معلوم می شود که در عهد تیموری ساختن چاه آب سرد و مورد استعمال آن ها بیشتر مورد توجّه بوده و با آب کشیدن از چاه، رفع احتیاج می شده و این چاه ها عمومی بوده است . تا این اواخر هم چاه آب معروف به " چاه چهل گز " در اغلب خانه ها وجود داشت. آب آب انبار برای خوردن مصرف می شد و آب چاه برای حاجت های دیگر.» ( یادگارهای یزد، ج 2 ،ص 647 و 548 ) .

به نظر فرد ریچاردز که در دورۀ قاجاریّه از ایران دیدن کرده است : «جالب توجّه ترین و باشکوه ترین آثار معماری یزد ،مسجدهای آن نیست، بلکه آب انبار های آن است . آب انبار در زیر زمین واقع شده و راه دخول به آن یک ردیف پلکان طولانی و تاریک است .

آب انبارها معمولاً در مجاورت مساجد واقع گردیده و طرح آن نیز شبیه طرح مساجد می باشد . آب انبارها و بادگیرهایشان که برای خنک کردن آب تعبیه شده مورد تحسین خارجیان می باشد . در یزد در حدود چهل آب انبار یا مخزن آب وجود دارد که آب مصرفی شهر یزد را برای یکسال ذخیره می کند .

مردها آب را بوسیلۀ مشک از این آب انبار به خارج حمل می کنند .  این مخازن آب، هر سال در فصل زمستان پر می شود و آب در آن ها به طور شگفت آوری خنک می ماند . اغلب آب انبارهای شهر یزد توسّط صفویّه ساخته شده و از محلّ موقوفات ، آنها تعمیر می شود .

می گویند از بنای یکی از آب انبارها 400 سال می گذرد [ یعنی در دورۀ قاجار ] و آب انبارها بوسیلۀ 60 تا 70 قنات که در فاصلۀ کوه و این آب انبار قرار گرفته و از صحرا عبور می کند، پرآب می شود .

کتابنامه

افشار، ایرج: یادگارهای یزد، یزد: نیکوروش و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ دوم، 1374، ج 2.

ریچاردز، فردریک چارلز: سفرنامۀ فرد ریچاردز، ترجمه: مهین دخت صبا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343: 160، 178.

*ماخذ: ندای یزد، س 1، ش 19 (5 / 5 / 64 13): 2 – 1.